Μια μαρξιστική ιστορία του κόσμου. Μέρος 1: Η Επανάσταση των Ανθρωπίδων

του Neil Faulkner (μτφ. Proletariates)



Πριν 3,2 εκατομμύρια χρόνια, μια νέα μορφή αρχαϊκών πιθήκων περιφερόταν στην έρημο Αφάρ στην Αιθιοπία: ο Αυστραλοπίθηκος του Αφάρ (afarensis) (ο Νότιος Πίθηκος της Αφάρ). Το 1974 οι ανθρωπολόγοι ανακάλυψαν 47 απολιθωμένα οστά ενός απ’ αυτούς τους αυστραλοπίθηκους – το 40% ενός πλήρους σκελετού.

Από τη σχετικά «κομψή» μορφή τους υπέθεσαν ότι ανήκαν σε γυναίκα και την ονόμασαν Λούση (αν και μπορεί να ήταν άνδρας). 

Είχε ύψος μόλις 1,1 μ, ζύγιζε περίπου 29 κιλά και πιθανότατα ήταν κοντά στα 20 όταν πέθανε. Μετρίου αναστήματος και με κοντά πόδια, μακριά χέρια και μικρό εγκέφαλο, η Λούση μάλλον θα έμοιαζε με έναν σύγχρονο χιμπατζή. 

Αλλά υπήρχε μια κρίσιμη διαφορά: περπατούσε με δυο πόδια. Το σχήμα της λεκάνης της και των ποδιών της και οι σύνδεσμοι στο γόνατο από ένα μέλος του είδους που βρέθηκε σε κοντινή απόσταση, το αποδεικνύουν πέρα από κάθε αμφιβολία. 

Η Λούση ήταν μάλλον μέλος μιας μικρής ομάδας που περιφερόταν στην περισοχή προς αναζήτηση τροφής – φρούτα, ξηρούς καρπούς, σπόρους, αυγά κλπ.

Καθώς η κλιματική αλλαγή μείωνε τα δάση και στη θέση τους δημιουργούσε σαβάννες, η φυσική επιλογή ευνόησε τα είδη που είχαν την ικανότητα να μετακινούνται σε μεγαλύτερες αποστάσεις προς αναζήτηση τροφής. 

Αλλά ο διποδισμός της Λούση είχε επαναστατικές επιπτώσεις. Απελευθέρωσε τα χέρια που μπορούσαν πλέον να φτιάξουν εργαλεία και να χρησιμοποιηθούν για εργασία. Αυτό, με τη σειρά του, ευνόησε τα είδη με μεγαλύτερη εγκεφαλική χωρητικότητα. 

Και μπήκε σε κίνηση μια ισχυρή διαλεκτική της εξελικτικής αλλαγής: κίνηση, χέρια και εγκέφαλος, εργασία και νόηση, δεξιότητα και σκέψη προκάλεσαν αυτήν την εκρηκτική αλληλεπίδραση της οποίας η αποκορύφωση θα ήταν οι σύγχρονοι άνθρωποι. 

Δεν γνωρίζουμε αν η Λούση ήταν ικανή να κατασκευάζει εργαλεία. Δεν έχει βρεθεί κάτι που να συσχετίζεται μαζί της ή με τους συντρόφους της. Αλλά 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν, οι απόγονοι της Λούση, σίγουρα κατασκεύαζαν. Μαχαίρια από άτεχνα πελεκημένες πέτρες αποτελούν το αρχαιολογικό αποτύπωμα ενός νέου είδους που προσδιορίζεται από την ικανότητα κατασκευής εργαλείων: οι ανθρωπίδες. Τα εργαλεία ενσαρκώνουν την εννοιολογική σκέψη, τον προωθημένο σχεδιασμό και τη χειρωνακτική επιδεξιότητα. Αποκαλύπτουν τη χρήση του εγκεφάλου – νόησης και την ικανότητα τροποποίησης της φύσης με στόχο την πιο αποτελεσματική εκμετάλλευση των πόρων της. Τα άλλα ζώα χρησιμοποιούν τη φύση έτσι όπως είναι.

Οι ανθρωπίδες, όπως και αυστραλοπίθηκοι πριν από αυτούς, προωθήθηκαν στην Αφρική και έμειναν εκεί για περίπου 1,5 εκατομμύρια χρόνια.

Αν και έχουν βρεθεί απολιθώματα ηλικίας 1,8 εκατομυρίων χρόνων στη Γεωργία, κοντά στη Μαύρη Θάλασσα, φαίνεται ότι αντιπροσωπεύουν μόνο ένα σύντομο πέρασμα από τη Δυτική Ασία.

Δεν είναι παρά μόλις ένα εκατομμύριο χρόνια που ένας είδος του αρχαϊκού ανθρώπου – ο Homo Erectus – μετανάστευσε στη Νότια και Ανατολική Ασία.

 Αργότερα, ένα πιο εξελιγμένο είδος – ο Homo Ηeidelbergensis – εγκαταστάθηκε στη Δυτική Αφρική και την Ευρώπη. Αλλά οι πληθυσμοί ήταν μικροί και ασταθείς. Οι ανθρωπίδες ήταν δημιουργήματα της Εποχής των Πάγων, πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια. 

Η κλιματική αλλαγή της Εποχής των Πάγων είναι δυναμική, με μεταβολές μεταξύ «παγετώνων» και σχετικά θερμών περιόδων. Η εποχή μας είναι μια τέτοια σχετικά θερμή περίοδος αλλά 20000 χρόνια πριν ήταν στο μέσο ενός παγετώνα. Το μεγαλύτερο μέρος της Βόρειας Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής ήταν καλυμμένο με ένα στρώμα πάγου πάχους 4,3 χιλιομέτρων. Οι χειμώνες διαρκούσαν 9 μήνες και οι θερμοκρασίες ήταν κάτω από τους -20 °C.

Οι πρώιμοι ανθρωπίδες δεν ήταν προσαρμοσμένοι στο κρύο και έτσι μετανάστευαν προς τα βόρεια κατά τις θερμές περιόδους και προς τα νότια όταν οι εμφανίζονταν οι πάγοι. Επισκέφτηκαν την Μ Βρετανία πριν 750000 χρόνια και από τότε την εγκατέλειψαν και επέστρεψαν τουλάχιστον 8 φορές.

Η Βρετανία ήταν πιθανότατα καταλυμένη μόνο για το 20% της παλαιολιθικής εποχής(700000-10000 πΧ). Ο Homo Ηeidelbergensis φαίνεται ότι είχε εγκατασταθεί σε παράκτιες (παραθαλάσσιες, παραλίμνιες ή παραποτάμιες) περιοχές όπου οι πόροι τροφής ήταν πολλοί και ποικίλοι. Τα συνηθισμένα εργαλεία του ήταν είτε ο Αχίλιος Πέλεκυς  είτε το Κλακτόνιο Λεπίδι.

Αυτά τα γενικής χρήσης εργαλεία παράγονταν μαζικά αν ήταν αναγκαίο.

Ανασκαφές στο Boxgrov (Sussex) έφεραν στο φως 300 πελέκεις (και τα σχετικά θραύσματα) ηλικίας 500000 χρόνων. Τους χρησιμοποιούσαν για να σφάζουν άλογα, ελάφια και ρινόκερους κι ότι άλλο της πανίδας της περιοχής τους. Ωστόσο, κατά την τελευταία εποχή των παγετώνων δεν έλαβε χώρα γενική οπισθοχώρηση.

Ο Homo Νeanderthalensis ήταν ένας ανθρωπίδης, εξέλιξη του Homo Ηeidelbergensis στην Ευρώπη και την Δυτική Ασία πριν 200000 χρόνια περίπου και ήταν προσαρμοσμένος στις παγερές συνθήκες.

Η προσαρμογή του Νεαντερτάλιου ήταν και βιολογική και πολιτισμική. Με μεγάλο κεφάλι, μεγάλη μύτη, ισχυρά φρύδια, κεκλιμένο μέτωπο, χαμηλό και ογκώδες σαγόνι, δυνατό-χαμηλού κέντρου βάρους σώμαμ ο Νεαντερτάλιος ήταν «σχεδιασμένος» για να επιζήσει σε χειμώνες με μέσες θερμοκρασίες κάτω από τους -10 °C.

Αλλά η πολιτισμική προσαρμογή ήταν ακόμα σημαντικότερη. Και σχετιζόταν με την εγκεφαλική ισχύ. Οι εγκέφαλοι των ανθρωπίδων είχαν αυξηθεί σε μέγεθος.

Η φυσική επιλογή για αυτό το χαρακτηριστικό ήταν ιδιαίτερης σημασίας. Ο εγκεφαλικός ιστός είναι πολύ «ακριβότερος» από ιστούς άλλου τύπου. Οι εγκέφαλοί μας, αν και αποτελούν το 2% του σωματικού βάρους, καταναλώνουν όχι λιγότερο από την ενέργεια που λαμβάνουμε με την τροφή.

Και προκαλούν πόνο και την αίσθηση του κινδύνου στα θηλυκά όπως και αυξημένα ποσοστά εμβρυακής θνησιμότητας.

Κι αυτό γιατί, όταν μιλάμε για εγκύους, ένας μεγάλος εγκέφαλος επιβάλλει μεγάλες πιέσεις στη λεκάνη ενός ζώου που έχει προσαρμοστεί στη δίποδη μετακίνηση. Αλλά υπήρχαν και πλεονεκτήματα.

Οι μεγάλοι εγκέφαλοι έδωσαν τη δυνατότητα στους ανθρώπους να δημιουργούν και να διατηρούν κοινωνικές σχέσεις με, συνήθως, 150 άλλα άτομα.

Οι άνθρωποι δεν είναι απλά κοινωνικά ζώα αλλά κοινωνικά ζώα σε ακραίο βαθμό, με τους εγκεφάλους τους ειδικά αυξημένους και εκλεπτυσμένους γι’ αυτόν τον σκοπό.

Η κοινωνικότητα παρέχει εξαιρετικά εξελικτικά πλεονεκτήματα. Οι ομάδες των κυνηγών-συλλεκτών ήταν μάλλον πολύ μικρές – μάλλον 30 ή 40 άτομα. Αλλά έπρεπε να έρθουν σε επαφή με άλλες ομάδες, στο σύνολο 200 άτομα, με τις οποίες μοιράζονταν συντρόφους, πόρους, εργασία, πληροφορίες και ιδέες. Κοινωνικότητα, συνεργατικότητα και πολιτισμός είναι στενά συνδεδεμένες συμπεριφορές.

Και η επίτευξή τους απαιτεί υψηλό επίπεδο νοημοσύνης: σε βιολογικούς όρους, εγκεφαλικό ιστό. Οι Νεαντερτάλιοι ήταν σίγουρα έξυπνοι.

Τα Μουστεριανά εργαλεία του κλασικού Νεαντερτάλιου αποτελούνταν από εξειδικευμένα μαχαίρια και ξέστρα – έως και 63 διαφορετικών τύπων σύμφωνα με μια διάσημη αρχαιολογική μελέτη που έγινε στη νοτιο-δυτική Γαλλία.

Ευφυείς, δικτυωμένοι και καλά εξοπλισμένοι, οι Νεαντερτάλιοι ήταν εξαιρετικά προσαρμοσμένοι για τις ακραίες περιόδους της Εποχής των Πάγων και μπορούσαν να κατασκευάζουν καταφύγια, ρούχα και να οργανώνουν μεγάλης κλίμακας κυνήγια στις παγωμένες πεδιάδες.

Το Lynford στο Norfolk ήταν μια περιοχή κυνηγιού μαμούθ πριν από 60000 χρόνια. Οι αρχαιολόγοι βρήκαν Νεαντερτάλια εργαλεία που σχετίζονταν με κόκκαλα, δόντια και χαυλιόδοντες από μαμούθ.

Αλλά οι φυσικοί οργανισμοί είναι συντηρητικοί σχετικά με την εξελικτική τους βελτιστοποίηση. Οι Νεαντερτάλιοι, με το που προσαρμόστηκαν τόσο καλά στις κρύες συνθήκες, εισήλθαν σε ένα βιολογικό αδιέξοδο (cul-de-sac).

Εν τω μεταξύ, στην Αφρική, ένας νέος τύπος υπερ-ανθρωπίδη εξελίχτηκε από την αρχαίο ορίζοντα erectus. Και ήταν τέτοια η δημιουργικότητά του, η οργάνωση της συνεργατικότητας του και η πολιτισμική προσαρμοστικότητά του, που μεταναστεύοντας από την Αφρική πριν 85000 χρόνια, εξαπλώθηκε στον κόσμο και αποίκισε στις πιο απομακρυσμένες περιοχές.

Το νέο είδος ήταν ο Homo Sapiens – ο σύγχρονος άνθρωπος – ο οποίος ανταγωνίστηκε και οδήγησε στην εξαφάνιση όλα τους άλλους ανθρωπίδες. 

 Η Επανάσταση των Ανθρωπίδων που ξεκίνησε 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν, οδήγησε σε ένα είδος του οποίου η περαιτέρω πρόοδος δεν θα καθοριζόταν από τη βιολογική εξέλιξη αλλά από την ευφυΐα, τον πολιτισμό, την κοινωνική οργάνωση και τη σχεδιασμένη συλλογική εργασία.