Μια μαρξιστική ιστορία του κόσμου. Μέρος 5: Η Άνοδος των Ειδικών

του Neil Faulkner (μτφ. Proletariates)

Η πρώιμη Νεολιθική Οικονομία ήταν καταδικασμένη από τις αντιφάσεις που τη χαρακτήριζαν. Η τεχνική ήταν πρωτόγονη και ανοικονόμητη. Η κοινωνία δεν είχε εφεδρείες για την περίπτωση φυσικών καταστροφών και δύσκολων καιρών. Η παρθένα γη τελείωνε καθώς οι παλιοί αγροί εξαντλούνταν και οι πληθυσμοί αυξάνονταν.

Ο πόλεμος ήταν συνέπεια αυτών των αντιφάσεων. Προσέφερε σε ορισμένες ομάδες μια διέξοδο από τη φτώχεια μέσω της αρπαγής της περιουσίας των άλλων. Αλλά δεν αύξανε την παραγωγικότητα. Απλώς ανακατένειμε τις υπάρχουσες πηγές πλούτου: γη, ζώα και αποθήκες σπόρων. 

Το χαρακτηριστικό που προσδιόριζε τους Homo Sapiens – οι οποίοι είχαν αποικήσει σε ολόκληρο τον πλανήτη μεταξύ 200000 και 15000 χρόνων πριν – ήταν η καινοτομία. Οι σύγχρονοι άνθρωποι αντιδρούν στις προκλήσεις αναπτύσσοντας νέα εργαλεία και τεχνικές. Είναι προσαρμοσμένοι να προσαρμόζονται. Προοδεύουν δια της πολιτισμικής καινοτομίας. 

Το οικονομικό αδιέξοδο της πρώιμης νεολιθικής εποχής ξεπεράστηκε με επαναστατικές καινοτομίες στη γεωργία, τις μεταφορές και τις εργαλειοκατασκευές. Το αλέτρι αντικατέστησε την τσάπα. Ρυμουλκούμενο από βόδια, το αλέτρι έδωσε τη δυνατότητα στους αγρότες να καλλιεργούν μεγαλύτερους αγρούς, να κόβουν τα αγριόχορτα και να εκμεταλλεύονται τα θρεπτικά συστατικά της γης που βρίσκονται σε μεγαλύτερο βάθος. Η κοπριά των υποζυγίων έλξης λίπαινε τους αγρούς.

Αρδευτικά έργα μετέφεραν νερό σε άγονα εδάφη.Όταν οι κοινότητες των αγροτών οργανώνονταν για να σκάψουν, συντηρήσουν και να λειτουργήσουν φράγματα, κανάλια και διόδους καθαρισμού, το αποτέλεσμα ήταν η αντιστάθμιση του ρίσκου ακανόνιστων βροχοπτώσεων και η εξασφάλιση γόνιμης γης για μόνιμη καλλιέργεια.  

Αποστραγγιστικά έργα, από την άλλη μεριά, μετέτρεψαν έλη και βαλτότοπους σε καλλιεργήσιμους αγρούς, δημιουργώντας γη πλούσια σε θρεπτικά συστατικά που πριν δεν ήταν διαθέσιμη. Για ακόμη μια φορά, ήταν αναγκαία η συνεργατική εργασία τόσο για το αρχικό σκάψιμο των καναλιών όσο και για τη συντήρηση και το καθαρισμό τους. 

Οι επίγειες μεταφορές μετασχηματίστηκαν με την ανακάλυψη του τροχού και την ανατροφή ζώων χρήσιμων γι’ αυτές (βόδια, γαϊδούρια, άλογα και καμήλες). Τα φορτία δεν περιορίζονταν σε αυτά που μπορούσαν να μεταφέρουν οι άνθρωποι στις πλάτες τους και με τα έλκηθρα. Οι υδάτινες μεταφορές μετασχηματίστηκαν με τη χρήση πανιών. Ο αέρας τιθασεύτηκε στο μέτρο του δυνατού και αντικατέστησε (ή συμπλήρωσε) τη μυϊκή δύναμη των κωπηλατών.

Τα εργαλεία από πέτρα, κόκαλα και ξύλο είχαν περιορισμούς. Μπορούσαν να κατασκευαστούν μόνο με την επεξεργασία  της επιφάνειας τους. Αν χαλούσαν, έπρεπε να πεταχτούν. Σε σύγκριση μαζί τους το μέταλλο ήταν μαγικό. Μπορούσες να το λιώσεις, να το αναμείξεις με άλλα μέταλλα και να το διαμορφώσεις κατά χιλιάδες τρόπους. Ψύχοντάς το γινόταν στερεό, σκληρό και ανθεκτικό. Και δεν υπήρχαν απορρίμματα: τα υπολείμματα μπορούσαν να ανακυκλώνονται αενάως.

Το πρώτο μέταλλο που επεξεργάστηκαν οι άνθρωποι ήταν ο χαλκός. Αργότερα τον ανάμειξαν με άλλα μέταλλα και έφτιαξαν ανθεκτικότερα κράματα. 3000 περίπου χρόνια πριν, τον ανάμειξαν με κασσίτερο και έφτιαξαν τον μπρούτζο. Για τα επόμενα 2000 χρόνια ήταν το βασικό υλικό για την κατασκευή εργαλείων, όπλων και διακοσμητικών. 

Η μεταλλουργική τεχνολογία ήταν εξ ολοκλήρου καινούργια. Η κεραμική τεχνολογία είχε ήδη αναπτυχθεί αλλά τώρα, με την εφεύρεση του τροχού αγγειοπλαστικής  μπορούσε να αναπτυχθεί πιο γρήγορα. Ένα πρακτικό σκεύος – και, αν επιθυμούσαν, ένα σκεύος καλύτερης ποιότητας και αισθητικής – μπορούσε να φτιαχτεί με τον τροχό σε πολύ λιγότερο χρόνο από ότι με τα χέρια μόνο.

Μεταξύ 4000 και 3000 χρόνων πριν, μια σειρά καινοτομιών μετασχημάτισε την εργασία των γεωργών στη Δυτική Ασία.

 Η καλλιεργήσιμη γη αυξήθηκε με την άρδευση και την αποστράγγιση, η εργασία ήταν πιο εύκολη με το αλέτρι και η κοπριά των ζώων ήταν εξαιρετική ως λίπασμα. Η μεταλλουργία έδινε ανθεκτικότερα εργαλεία και η αγγειοπλαστική περισσότερους και καλύτερους χώρους αποθήκευσης. Τα ζώα ως μεταφορικά μέσα, τα οχήματα με τροχούς και τα καράβια με πανιά έδινα τη δυνατότητα μεταφοράς καιν εμπορίας μεγάλων φορτίων από αγαθά. 

Πολλές από τις νέες ιδέες κατάγονται από τη Δυτική Ασία. Άλλες εμφανίστηκαν αλλού. Οι νομάδες των στεπών της Κεντρικής Ασίας ήταν μάλλον οι πρώτοι που εξημέρωσαν το άλογο και κατασκεύασαν κάρα, ενώ οι μεταλλουργοί της Ευρώπης ήταν η καλύτεροι στην τέχνη αυτή.

Οι καλές ιδέες σύντομα απέδωσαν. Οι βελτιωμένοι μέθοδοι γεωργίας της Ύστερης Νεολιθικής Εποχής διαδόθηκαν γρήγορα από την Δυτική Ασία στην Ευρώπη. 

Σε πιο απομακρυσμένες περιοχές, η ανάπτυξη έλαβε χώρα αργότερα και ανεξάρτητα. Οι Κινέζοι, για παράδειγμα, ανακάλυψαν τη χειράμαξα, επιπεδοποίησαν τις βουνοπλαγιές, βελτιστοποίησαν την καλλιέργεια και ανέπτυξαν την μεταμόσχευση ρυζιού. 

Οι νέες τεχνικές επέφεραν κοινωνικές αλλαγές. Η χαμηλής τεχνολογίας οικονομία της Πρώιμης Νεολιθικής Εποχής δεν απαιτούσε εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό: ο οποιοσδήποτε μπορούσε να εμπλακεί στην παραγωγική διαδικασία. 

Αντίθετα, οι υψηλής τεχνολογίας κόσμοι της Ύστερης Νεολιθικής Εποχής, της Εποχής του Χαλκού και της Εποχής του Μπρούτζου, εξαρτιόνταν από μια σειρά ειδικών. Οι αγγειοπλάστες παρήγαγαν μαζικά διάφορα σκεύη με αντάλλαγμα ένα μερίδιο της παραγωγής των αγρών. 

Χρειάζονταν ικανοί ξυλουργοί για να φτιάχνουν αλέτρια, κάρα και καράβια. Οι μεταλλουργοί μαθήτευαν για μεγάλα διαστήματα ώστε να μάθουν τα μυστικά της εκκαμίνευσης και της χύτευσης.

Η εξειδίκευση διαχώρισε την εργασία από την οικία. Οι έμποροι ταξίδευαν σε μεγάλες αποστάσεις με μεγάλα φορτία χαλκού, οψιδιανού, απολιθώματα λάβας, διακοσμητικά κοχύλια και ημιπολύτιμα πετράδια. Πολλοί δεξιοτέχνες – όπως και οι ιστορικοί απόγονοί τους – ήταν περιπλανώμενοι και πουλούσαν τη δεξιοτεχνία σε διάφορα χωριά. 

Οι δεσμοί των οικογενειών και φατριών αδυνάτισαν.  Οι κοινωνικές σχέσεις που βασίζονταν στη συγγένεια αντικαταστήθηκαν από σχέσεις που βασίζονταν στην πελατεία και το εμπόριο. 

Άλλαξαν επίσης και οι σχέσεις μεταξύ των φύλων. Μια κοινωνική ομάδα, αν ήταν να επιβιώσει και να ευημερήσει χρειαζόταν νέους για εργατικό δυναμικό. Για να εξασφαλιστεί ικανή τροφοδοσία σε νεαρό εργατικό δυναμικό και, λόγω των υψηλών ποσοστών θνησιμότητας, οι νεαρές γυναίκες έπρεπε να περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους ως έγκυες ή θηλάζουσες. 

Οι παλαιολιθική τροφοσυλλεκτική εργασία και το τσάπισμα της Πρώιμης Νεολιθικής Εποχής μπορούσαν να συνδυαστούν με τη φροντίδα των παιδιών. Το όργωμα όμως της Ύστερης Νεολιθικής Εποχής δεν μπορούσε. 

Στις κοινότητες των κυνηγών – τροφοσυλλεκτών όπως και στις πρώιμες αγροτικές, οι γυναίκες είχαν διαφορετικούς ρόλους, απολάμβαναν ίσα δικαιώματα και είχαν το ίδιο κύρος με τους άνδρες. Μπορεί να υπήρχε ένας έμφυλος διαχωρισμός της εργασίας αλλά όχι και καταπίεση των γυναικών. Οι άνδρες κυνηγούσαν, οι γυναίκες συλλέγανε και ο καθένας είχε λόγο για την κοινότητα. 

Η πυρηνική οικογένεια δεν υπήρχε με τη σύγχρονη μορφή της. Τα μεγάλα σπίτια της Πρώιμης Νεολιθικής Εποχής φιλοξενούσαν μεγάλες οικογένειες. Ο γάμος μεταξύ μελών της οικογένειας ήταν κοινή πρακτική. Η μητρική διαμονή (οι άνδρες ζούσαν στις οικογένειες των συζύγων τους – ο σώγαμπρος των πατριαρχικών κοινωνιών) και το μητρικό γενεαλογικό δέντρο ήταν ο κανόνας.

Αλλά η Ύστερη Νεολιθική Εποχή ήταν ένας κόσμος των ανδρών. Η βοσκή, το όργωμα, το εμπόριο σε απομακρυσμένες περιοχές και η νομαδική ζωή του δεξιοτέχνη δεν μπορούσαν να συνδυαστούν με τη φροντίδα των παιδιών. Το όργωμα, το κάρο με το βόδι και το μεταλλουργείο δημιούργησαν την πατριαρχία. 

Μια δεύτερη αγροτική «επανάσταση» - ορθότερα, μια αργή συσσώρευση ριζοσπαστικών καινοτομιών – είχε μετασχηματίσει την νεολιθική οικονομία και ανατρέψει την κοινωνική τάξη. Η τσάπα και η προσωρινή καλλιέργεια αντικαταστάθηκαν από το αλέτρι και τους αρδευόμενους – λιπασμένους αγρούς. Λόγω αυτών, η μητριαρχική, με βάση την εκτεταμένη οικογένεια και εξισωτική κοινότητα μετασχηματίστηκε σε μια εξουσιαστική και ιεραρχική κοινωνία.

Πηγή: counterfire