Μια μαρξιστική ιστορία του κόσμου. Μέρος 3: Η Νεολιθική Επανάσταση

του Neil Faulkner (μτφ. Proletariates)

20000 χρόνια περίπου πριν, οι πάγοι των τελευταίων παγετώνων άρχισαν να λιώνουν. 10000 χρόνια πριν, οι θερμοκρασίες σταθεροποιήθηκαν σε επίπεδα παρόμοια με το σήμερα. 7000 χρόνια πριν, ο κόσμος είχε τη μορφή που έχει σήμερα. 

Η Ευρώπη, για παράδειγμα, σχηματίστηκε καθώς τα των ωκεανών πλημμύρισαν τη Βαλτική, τη Βόρεια Θάλασσα και τη Μαύρη Θάλασσα.

Το αποτέλεσμα ήταν μια αργά εξελισσόμενη οικολογική κρίση που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι άνθρωποι της εποχής. Στα βόρεια, η μεγάλη τούνδρα που κατακλυζόταν από μεγάλα ζώα αντικαταστάθηκε από πυκνά δάση ελαττώνοντας τη βιομάζα από άγρια ζώα που ήταν διαθέσιμη στους κυνηγούς κατά 25% περίπου.

Στην Κεντρική και Δυτική Ασία, η κρίση ήταν ακόμη σοβαρότερη: η παγκόσμια θέρμανση μετέτρεψε ολόκληρες περιοχές σε ερήμους. Κατά συνέπεια, η ζωή υποχώρησε προς υγρά υψίπεδα, παραποτάμιες κοιλάδες και οάσεις. Δεν ήταν η πρώτη φορά. Στη διάρκεια των 2,5 εκατομμυρίων χρόνων της Εποχής των Πάγων, οι παγετώνες είχαν μεγαλώσει και υποχωρήσει πολλές φορές. 

Η διαφορά ήταν η ταυτότητα των ανθρωπίδων που έπρεπε να προσαρμοστούν σε έναν θερμαινόμενο κόσμο. Ο Homo sapiens είχε εγκατασταθεί σε ολόκληρο τον πλανήτη οδηγώντας σε εξαφάνιση όλους τους άλλους ανθρωπίδες. 

Μεταξύ 85000 και 15000 χρόνων πριν είχαν πραγματοποιήσει την πρώτη παγκοσμιοποίηση. Το είχαν καταφέρει με τη δύναμη του μυαλού τους, την κοινωνική οργάνωση και μια άνευ προηγουμένου ικανότητα για πολιτισμική καινοτομία. Τώρα έπρεπε να χρησιμοποιήσουν αυτές τις ικανότητες για να αντιμετωπίσουν την παγκόσμια θέρμανση. 

Στις δασωμένες περιοχές του Βορρά, οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν κοντά σε ποτάμια, λίμνες, δέλτα ποταμών, εκβολές και παραθαλάσσιες περιοχές, όπου η τροφή ήταν ποικίλη και άφθονη. 7500 περίπου χρόνια πριν, το Star Carr στο Yorkshire ήταν η περιοχή που κατασκηνώνανε την άνοιξη και το καλοκαίρι κάθε χρόνο. 

Τη Μεσολιθική Εποχή οι άνθρωποι που κατασκηνώνανε εκεί κυνηγούσαν άγρια βοοειδή, τάρανδους, ελάφια, ζαρκάδια και κάστορες. Η μέθοδος ήταν καρτέρι και ενέδρα. 

Ξέστρα, τρυπάνια και άλλες λίθινες εφαρμογές, όπως και εργαλεία φτιαγμένα από αιχμές κεράτων μαζί με βελτιωμένες τεχνικές κυνηγιού και συλλογής, τους έδωσαν δυνατότητες αναζήτησης νέων διατροφικών πόρων μέσα σε υγρές και δασώδεις περιοχές. 

Στις άνυδρες περιοχές της Ασίας ήταν αναγκαίο κάτι πιο ριζοσπαστικό: όχι διαφορετικοί πόροι συλλογής τροφής αλλά παραγωγή της. Οι κυνηγοί είχαν υπάρξει για χρόνια σε συμβιωτική σχέση με τα θηράματά τους. Δημιούργησαν ξέφωτα, διόδους για μετακινήσεις, εξασφάλιζαν τροφή για τα θηράματα, τα προστάτευαν από διάφορα αρπακτικά, δεν σκότωναν τα νεαρά θηράματα. Τα συμφέροντά τους απαιτούσαν μια πλούσια και στενή σχέση.

Η μετάβαση από το κυνήγι στην αγροτική/ποιμενική οικονομία μπορούσε να είναι προοδευτική και ενιαία. Το ότι οι αγροί αποδίδανε με τους σπόρους ήταν θέμα απλής παρατήρησης. Η κατανόηση του ότι οι άνθρωποι έπρεπε να σπείρουν για να θερίσουν δεν ήταν κάποιο γιγάντιο βήμα. Αλλά είχε να κάνει με μια επιλογή – η οποία δεν ήταν απαραίτητα καλοδεχούμενη.  

Η αγροτική εργασία είναι σκληρή: μακροχρόνιο, επαναλαμβανόμενο μόχθο – καθαρισμό της γης, κούρεμα των χόρτων, διασκορπισμό των σπόρων, επιτήρηση/προτασία από πουλιά και έντομα, άρδευση και αποστράγγιση των αγρών, συγκομιδή.

Και πάντα με το φόβο της ξηρασίας, της πλημμύρας ή της φυτασθένειας. Και ξνά τα ίδια. Κάθε χρόνο. Έτσι, η αγροτική εργασία δεν αποτελεί μια θετική επιλογή. Το κυνήγι, το ψάρεμα και η συλλογή τροφής είναι πολύ πιο εύκολα.

Η εξάντληση των πόρων κι η οικονομική στενοχώρια καθορίζουν τη «Νεολιθική Επανάσταση». Η El-Beidha κοντά στην Petra της σύγχρονης Ιορδανίας ήταν η πατρίδα μιας κοινότητας Νεολιθικών αγροτών 6500 χρόνια πριν. Ζούσαν σε σπίτια με κοινό διάδρομο, φτιαγμένα από πέτρες, ξύλα και λάσπη, άλεθαν δημητριακά για να φτιάχνουν αλεύρι και κατασκεύαζαν πολλά και διαφορετικά λίθινα εργαλεία, όπως βέλη, μαχαίρια και ξέστρα. Γεωγραφία και κλίμα αλληλεπιδρούσαν με την ανθρώπινη εφευρετικότητα και παρήγαγαν διαφορετικές οικονομίες σε διαφορετικά περιβάλλοντα.

Η αγροτική οικονομία αναπτύχθηκε περισσότερο στη Δυτική και Κεντρική Ασία εν μέρει λόγω ξηρού κλίματος και μεγαλύτερης πίεσης για ανεύρεση διατροφικών πόρων και, εν μέρει, τη μεγάλη ποικιλία ειδών διαθέσιμων προς εξημέρωση – κριθάρι και σιτάρι, αγελάδες, πρόβατα, πάπιες και χοίροι.  Αλλά η κλιματική αλλαγή ήταν παγκόσμια και η αγροτική οικονομία αναπτύχθηκε ανεξάρτητα σε διαφορετικούς χρόνους και σε διαφορετικές περιοχές.

Για παράδειγμα, στην Παπούα Νέα Γουινέα, αναπτύχθηκε μια Νεολιθική οικονομία 7000 χρόνια πριν που βασιζόταν στα ζαχαροκάλαμα, στις μπανάνες, στους ξηρούς καρπούς, στο τάρο, στο χορτάρι, στις ρίζες και στα πράσινα λαχανικά. Και παρέμεινε ουσιαστικά αμετάβλητη μέχρι τη δεκαετία του 1930. Οι πρώτοι Ευρωπαίοι αγρότες ήταν Ασιάτες πρωτοπόροι που διέσχισαν το Αιγαίο και εγκαταστάθηκαν στην Ανατολική Ελλάδα 7500 -6500 χρόνια πριν. 

Και έφεραν μαζί τους το «Νεολιθικό Πακέτο»: Καλλιεργήσιμους σπόρους και εξημερωμένα ζώα, μόνιμους οικισμούς και τακτοποιημένες οικοίες, κλώση και πλέξιμο, τσάπα, δρεπάνι και τσεκούρι, αγγειοπλαστική, μυλόπετρα και αγαλματοποιία.

Και όλα βρέθηκαν ξαφνικά από την αρχαιολογική σκαπάνη σε μέρη όπου τα ταφικά λείψανα έδειξαν ένα ιδιαίτερο «Ασιατικό» DNA. Η γεωργία διαδόθηκε αργά. Από 7500 χρόνια πριν, κυνήγι και συλλογή τροφής, βουκολισμός και καλλιέργεια της γης συνυπήρχαν μέσα σε μια «μεικτή οικονομία» που είχε στοιχεία και από τις τρεις δραστηριότητες.

Σε άλλες περιοχές υπήρξε ολοκληρωτική απόρριψη της αγροτικής οικονομίας. Δεν έχουν περάσει περισσότερα από 5500 χρόνια από τότε που διαδόθηκε, διαμέσου των ουγγρικών πεδιάδων στη Δυτική και Βόρεια Ευρώπη.

Και εκεί η διάδοση σταμάτησε. Για ακόμη χίλια χρόνια, στις Βαλτικές χώρες, στις ακτές της Βόρειας Θάλασσας και στα Βρετανικά Νησιά, επικρατούσε το κυνήγι της Μεσολιθικής Εποχής. 4300 με 3800 χρόνια πριν πέρασαν κι αυτές οι περιοχές στο νεολιθικό στάδιο.

Άλλοι πάλι, όπως οι Αβοριγίνες της Αυστραλίας και οι Βουσμάνοι της Καλαχάρι παρέμειναν κυνηγοί – συλλέκτες τροφής μέχρι πρόσφατα. Η επιλογή της αγροτικής οικονομίας γινόταν πάντα με δισταγμό. Έτσι όμως και γινόταν δεν υπήρχε επιστροφή.

Η αγροτική οικονομία, λόγω της εντατικής εκμετάλλευσης των καλλιεργήσιμων περιοχών, μπορεί να συντηρήσει πολύ μεγαλύτερους πληθυσμούς από την οικονομία που έχει βάση το κυνήγι και τη συλλογή τροφής. Αν οι αγρότες σταματούσαν το όργωμα και το θερισμό, λιμοκτονούσαν. Και πολλοί από αυτούς δεν μπορούσαν να επιβιώσουν σε περιόδους ξηρασίας.

Η ανθρωπότητα έγινε δέσμια του μόχθου λόγω της αποτελεσματικότητας που αυτός εξασφάλιζε. Αλλά, τουλάχιστον, δεν υπήρχαν κοινωνικά παράσιτα: όλοι εργάζονταν και μοιράζονταν τα οφέλη. Ούτε οι οικισμοί ούτε τα ταφικά ευρήματα αποκαλύπτουν στοιχεία κοινωνικής ανισότητας.

Περίπου 5000 χρόνια πριν, οι Νεολιθικοί αγρότες – ο αποκαλούμενος από τους αρχαιολόγους πολιτισμός της γραμμικής ταινιωτής κεραμικής (Linearbandkeramik culture) – είχαν εγκατασταθεί σε όλη την Ευρώπη. Ζούσαν σε χωριά των 24 ή 36 ξύλινων μεγάλων οικιών (30 – 40 μέτρα μήκος και 5 μέτρα πλάτος). Η κατασκευή τους απαιτούσε συλλογική προσπάθεια και σε κάθε μια από αυτές ήταν εγκαταστημένη μια μεγάλη-ευρύτερη οικογένεια. Η Νεολιθική κοινωνία δεν είχε ούτε τάξεις ούτε πυρηνικές οικογένειες.

Όπως οι κυνηγοί – συλλέκτες, έτσι και οι πρώτοι αγρότες ήταν αυτό που οι Μαρξ και Ένγκελς ονόμασαν «πρωτόγονο κομμουνισμό». Αλλά ήταν ένας κομμουνισμός της σπάνης, των ελλείψεων. Η πρώιμη γεωργία ήταν σπάταλη: οι άνθρωποι καθάριζαν τη γη, την καλλιεργούσαν, την εξαντλούσαν και μετά την εγκατέλειπαν. Η αγρανάπαυση και η λίπανση για τη διατήρηση της αποδοτικότητας της γης δεν ήταν ακόμη ο κανόνας.

Και καθώς οι πληθυσμοί αυξάνονταν και εξαπλώνονταν, η γη δεν έφτανε για όλους. Οι αντιφάσεις αυτές της Πρώιμης Νεολιθικής Οικονομίας σύντομα εκδηλώθηκαν με τη μορφή του πολέμου.

 πηγή: counterfire