Μια μαρξιστική ιστορία του κόσμου. Μέρος 9: Πως Λειτουργεί η Ιστορία

του Neil Faulkner (μτφ. Proletariates)

Η «αστική επανάσταση» δημιούργησε τους μεγάλους αυτοκρατορικούς πολιτισμούς της Εποχής του Μπρούτζου. Χαρακτηριστικό αυτών των πολιτισμών ήταν οι μεγάλες αντιπαραγωγικές δαπάνες για εξοπλισμούς, μνημεία και πολυτελή διαβίωση – δαπάνες που ήταν ανταγωνιστικές και, επομένως, σωρευτικές.

Οι δαπάνες αυτές προέκυψαν από τη διαίρεση του κόσμου σε ανταγωνιστικές τάξεις και αντίπαλα κράτη. Και οδήγησαν σε υπερ-εκμετάλλευση της αγροτιάς αποστερώντας την οικονομία από παραγωγικούς πόρους και εφεδρείες.

Το αποτέλεσμα ήταν οι αυτοκρατορικοί πολιτισμοί να είναι τόσο οικονομικά στατικοί όσο και κοινωνικά συντηρητικοί. Οι τάξεις και τα κράτη που ήταν οι βάσεις τους αποτελούσαν αξεπέραστα εμπόδια για την πρόοδο. Το αδιέξοδο της Εποχής του Μπρούτζου είναι ένα χρήσιμο παράδειγμα όπου μπορούμε να σταματήσουμε για λίγο και να αξιολογήσουμε τα πράγματα. Όλα τα στοιχεία της πολύπλοκης κοινωνίας είναι πλέον παρόντα και, έτσι, μπορούμε να θέσουμε το ερώτημα: Πώς λειτουργεί η ιστορία;

Τρεις κινητήριες δυνάμεις της ιστορικής διαδικασίας

Πρώτα απ’ όλα η ανάπτυξη της τεχνικής. Η πρόοδος μπορεί να οριστεί ως η συσσώρευση γνώσης που κάνει δυνατό τον έλεγχο πάνω στη φύση, αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας και εξασφαλίζει αυξημένες εφεδρείες πόρων που είναι διαθέσιμοι για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών.

Κατά αυτήν την έννοια, η πρόοδος δεν είναι αναπόφευκτη. Ολόκληρες γενιές αγροτών στην Κίνα της Δυναστείας Σανγκ, στις Μυκήνες της Ελλάδας ή στην Νορμανδική Αγγλία πέρασαν τη ζωή τους χωρίς να γνωρίσουν κάποια σημαντική καινοτομία είτε στο γεωργικό είτε στον οικιακό εξοπλισμό τους.

Μόνο στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία η ανάπτυξη της τεχνικής έγινε έμφυτη του τρόπου παραγωγής. Σύμφωνα με τα λόγια των Μαρξ και Ένγκελς (Κομμουνιστικό Μανιφέστο): «Η αστική τάξη δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς να επαναστατικοποιεί αδιάκοπα τα εργαλεία παραγωγής, δηλαδή τις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή όλες τις κοινωνικές σχέσεις. Αντίθετα, η αμετάβλητη διατήρηση του παλιού τρόπου παραγωγής αποτελούσε τον πρώτο όρο ύπαρξης όλων των προηγούμενων βιομηχανικών τάξεων. Η συνεχής ανατροπή της παραγωγής, ο αδιάκοπος κλονισμός όλων των κοινωνικών καταστάσεων, η αιώνια αβεβαιότητα και κίνηση διακρίνουν την αστική εποχή από όλες τις προηγούμενες. Διαλύονται όλες οι στέρεες, σκουριασμένες σχέσεις με την ακολουθία τους από παλιές σεβάσμιες παραστάσεις και αντιλήψεις κι όλες οι καινούργιες που διαμορφώνονται παλιώνουν πριν προλάβουν να αποστεωθούν. Καθετί το κλειστό και στάσιμο εξατμίζεται, καθετί το ιερό βεβηλώνεται και στο τέλος οι άνθρωποι αναγκάζονται ν' αντικρίσουν με νηφάλιο μάτι τη θέση τους στη ζωή και τις αμοιβαίες σχέσεις τους». 

Η πρόοδος στην προ-καπιταλιστική κοινωνία ήταν τυχαία και όχι κάτι εγγενές στη δυναμική του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος. Στην προ-ταξική κοινωνία μια οικολογική κρίση που απειλούσε την επιβίωση ανθρώπινων ομάδων ήταν προφανώς κρίσιμης σημασίας. Η Νεολιθική Επανάσταση φαίνεται ότι ήταν μια αντίδραση απέναντι στην παγκόσμια θέρμανση και την δραστική μείωση των διαθέσιμων θηραμάτων.

 

Στην προ-καπιταλιστική ταξική κοινωνία η ανάπτυξη της τεχνικής ήταν αποτέλεσμα περισσότερων επιδράσεων, μερικές από τις οποίες έδρασαν καταλυτικά ενώ άλλες λειτουργούσαν ως εμπόδιο. Για να το κατανοήσουμε, πρέπει να ξανακοιτάξουμε τις άλλες δυο κινητήριες δυνάμεις της ιστορικής διαδικασίας.

Κατά δεύτερον, ο ανταγωνισμός μεταξύ των κυβερνώντων για πλούτο και ισχύ. Αυτός εκδηλωνόταν ως σύγκρουση τόσο εντός μιας άρχουσας τάξης, για παράδειγμα μεταξύ διαφορετικών αριστοκρατικών φατριών, όσο και μεταξύ διαφορετικών αρχουσών τάξεων με τη μορφή πολέμου μεταξύ αντίπαλων κρατών και αυτοκρατοριών.

Στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, ο ανταγωνισμός αυτός έχει και οικονομικές και πολιτικο-στρατιωτικές διαστάσεις. Οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα ήταν εκδηλώσεις αυτού του ανταγωνισμού μεταξύ αντίπαλων εθνικών-καπιταλιστικών μπλοκ.

Στην προ-καπιταλιστική κοινωνία, αντίθετα, όλοι οι ανταγωνισμοί μεταξύ των κυβερνώντων ήταν καθαρά πολιτικοί. Έπαιρναν τη μορφή ανταγωνιστικής στρατιωτικής συσσώρευσης. Ο κόσμος ήταν διαιρεμένος σε αντίπαλες φατρίες και κόμματα. Η πολιτική ανασφάλεια ήταν μόνιμη κατάσταση. Και ο στρατιωτικός ανταγωνισμός ήταν το αποτέλεσμα αυτής: μια αδυσώπητη διαδικασία συγκέντρωσης στρατευμάτων, οχυρωματικών έργων και εξοπλισμού με γρηγορότερο ρυθμό από τους αντίπαλους.

Η Τρίτη κινητήριος δύναμη της ιστορικής διαδικασίας είναι η ταξική πάλη. Στον αρχαίο κόσμο, ο στρατιωτικός ανταγωνισμός απαιτούσε από την άρχουσα τάξη την αύξηση της εκμετάλλευσης των αγροτών και την απόσπαση περισσότερης υπεραξίας.

Αλλά υπήρχαν δυο περιορισμοί σε αυτή τη διαδικασία. Ο πρώτος ήταν ότι η αγροτιά και το οικονομικό σύστημα έπρεπε να είναι σε θέση να αναπαράγονται: η υπερφορολόγηση μπορούσε (και μερικές φορές το έκανε) να καταστρέψει τις υλικές βάσεις της κοινωνικής τάξης. Ο άλλος ήταν η αντίσταση της αγροτιάς στην εκμετάλλευση.

Γνωρίζουμε πολύ λίγα για τον ταξικό πόλεμο στην Εποχή του Μπρούτζου. Μια εξαίρεση είναι τα στοιχεία που δίνουν διασωθέντα έγγραφα από την 2η χιλιετία στις αρχαίες Θήβες στην Αίγυπτο. Έχουν να κάνουν με μια κοινότητα λατόμων, κτιστών και ξυλουργών που κατασκεύαζαν τους ναούς και τους τάφους της ελίτ.

Τα έγγραφα καταγράφουν ταξική ένταση. Αν και οι δεξιοτέχνες ήταν σχετικά καλοπληρωμένοι και είχαν υποφερτό ωράριο, μερικοί καταπιεστικοί μάνατζερ θέλησαν κάποιες φορές να σφίξουν τα ζωνάρια. Σε μια περίπτωση, οι μάνατζερ απαίτησαν «πλεόνασμα» επιβάλλοντας επιπλέον εργασία. Και πήραν την απάντησή τους. Ένα από τα έγγραφα καταγράφει την πρώτη απεργία στην ιστορία, όταν οι δεξιοτέχνες, υποστηριζόμενοι από τις γυναίκες τους, σταμάτησαν την εργασία τους διαμαρτυρόμενοι για την καθυστέρηση πληρωμών και για την πείνα που αντιμετώπιζαν οι οικογένειές τους.

Οι τρεις κινητήριες δυνάμεις: η ανάπτυξη της τεχνικής, ο ανταγωνισμός μεταξύ αντίπαλων αρχουσών τάξεων και ο ταξικός πόλεμος. Κάθε δύναμη λειτουργεί πολύ διαφορετικά. Επιδρά διαφορετικά σε διαφορετικά εισοδήματα, με διαφορετικούς ρυθμούς και διαφορετικά ενδιάμεσα αποτελέσματα. Και για το λόγο αυτό, η ιστορική διαδικασία είναι εξαιρετικά πολύπλοκη. Δεν είναι μόνο που κάθε δύναμη είναι από μόνη της ένα ολόκληρο δίκτυο αντιφάσεων αλλά και το ότι οι δυνάμεις αυτές δρουν ταυτόχρονα, ωθώντας πότε προς την ίδια κατεύθυνση και πότε προς διαφορετικές κατευθύνσεις.

Λόγω αυτού, κάθε ιστορική κατάσταση είναι μοναδική. Είναι συνδυασμός διαφορετικών οικονομικών προβλημάτων, κοινωνικών εντάσεων, πολιτικών ανταγωνισμών, πολιτισμικών διαφορών και προσωπικών επιλογών.

Ο συνδυασμός αυτός διαμορφώνει και το πλαίσιο εντός του οποίου λαμβάνει χώρα η ιστορική πράξη. Αλλά το πλαίσιο δεν καθορίζει και το αποτέλεσμα. Είναι η σύγκρουση των κοινωνικών δυνάμεων – των οργανωμένων ανθρώπινων ομάδων – που αποφασίζει τη μελλοντική κατεύθυνση της κοινωνίας.

Ας επιστρέψουμε τώρα στις συνεχιζόμενες κρίσεις του πολιτισμού της Εποχής του Μπρούτζου. Οι μη παραγωγικές δαπάνες εξάντλησαν τους πόρους, εμπόδισαν την ανάπτυξη της παραγωγικής τεχνικής και ακύρωσαν κάθε προσπάθεια πειραματισμού και καινοτομίας. Ακόμη περισσότερο: η πρόοδος της γνώσης παρεμποδίστηκε από τη μαγεία, τη θρησκεία και άλλες μορφές μυστικοποίησης της πραγματικότητας.

Η πρόοδος εξαρτάται από την «αληθή συνείδηση» - από τη γνώση του κόσμου που αντιστοιχεί στην εξωτερική πραγματικότητα και, ως τέτοιος, είναι αποτελεσματικός οδηγός της ανθρώπινης πράξης. Η «ψευδής συνείδηση» - η πίστη σε θεούς – βασιλιάδες, στη θεϊκή έμπνευση και στην αποτελεσματικότητα της τελετουργίας (π.χ., ο αγιασμός), έχει το αντίθετο αποτέλεσμα: είναι εμπόδιο στη γνώση, στην πρακτική εργασία και, επομένως, στην κοινωνική πρόοδο.

Στους αυτοκρατορικούς πολιτισμούς, αντί για την ανάπτυξη της θεωρίας και της πρακτικής αλληλεπίδρασης με τον πραγματικό κόσμο με στόχο τη βελτίωση της τεχνικής και της παραγωγικότητας, τόσο η σκέψη όσο και η ύλη, τόσο η διανόηση όσο και η εργασία, διαχωρίστηκαν. Οι αιγύπτιοι ιερείς μελετούσαν τα αστέρια και όχι το έδαφος, έγραφαν εγχειρίδια μουμιοποίησης και όχι φυσικών επιστημών. Ο πλούτος που παρήγαγαν οι αιγύπτιοι αγρότες καταναλώνονταν στην κατασκευή μνημείων και σε εμβληματική αποκρυστάλλωση μεταφυσικών μπουρδολογιών. Οι ικανότητες των αιγύπτιων δεξιοτεχνών απαξιώνονταν ως χειρονακτικές.

Συνέπεια όλων αυτών ήταν η παρεμπόδιση της προόδου. Οι νέες δυνάμεις που θα είχαν την ικανότητα να υπερβούν το αδιέξοδο παρεμποδίζονταν. Η ενέργεια της Ιστορίας καταναλώνονταν στην περιστροφή του τροχού των αυτοκρατορικών ανόδων και πτώσεων.

Αλλά αν το κέντρο του παγκόσμιου συστήματος 1200 χρόνια πριν μπορεί να ειδωθεί ως φυσαλίδα μιας γεωπολιτικής αναταραχής στα στάσιμα νερά του κοινωνικοοικονομικού συντηρητισμού, η κατάσταση στην περιφέρεια ήταν πολύ πιο δυναμική. Εδώ, σχετικά απελευθερωμένοι από τον έλεγχο των βασιλιάδων, των ιερέων και των γραφειοκρατών, οι νομάδες, οι αγρότες και οι τεχνίτες του ευρύτερου κόσμου της Εποχής του Μπρούτζου, μπορούσαν να αναπτύξουν τις γνώσεις και τις ικανότητές τους.

Οι καινοτομίες ήταν πολλές. Αλλά μια ήταν αποφασιστικής σημασίας. Ο μπρούτζος ήταν ακριβός, αριστοκρατικός και πολύ μαλακός για ισχυρά εργαλεία και όπλα. Ένα μέταλλο φθηνό, σκληρό και διαθέσιμο σε όλους θα κατακτούσε τον κόσμο.
Μέσα από τις μάχες και τους αλληλοσπαραγμούς της Ύστερης Εποχής του Μπρούτζου, η κρίση έφερε καινούργιους εισβολείς από το Βορρά: τους ανθρώπους του σιδήρου.