Μια μαρξιστική ιστορία του κόσμου. Μέρος 11: Δυτική Ασία: Η Περσική Αυτοκρατορία

του Neil Faulkner (μτφ. Proletariates)

Οι αυτοκρατορίες της εποχής του Μπρούτζου ήταν μικρές και διακριτές. Βασίζονταν στα προσχωσιγενή εδάφη που διαμόρφωσαν ο Νείλος στην Αίγυπτο, ο Τίγρης κι ο Ευφράτης στο Ιράκ, ο Ινδός ποταμός στο Πακιστάν και ο Κίτρινος ποταμός στην βόρεια Κίνα. Αχανείς εκτάσεις ερήμου, στέπες και βουνά χώριζαν αυτά τα πρώιμα κέντρα του πολιτισμού.

Με τα ξύλινα και λίθινα εργαλεία ή παραγωγικότητα ήταν χαμηλή και τα πλεονάσματα μικρά. Με τη τεχνολογία του μπρούτζου, μόνο οι αποδόσεις της πολύ γόνιμης γης που ήταν κοντά στους ποταμούς ήταν ικανές να δώσουν τον αναγκαίο πλούτο για την κατασκευή μεγάλων πόλεων, τη συντήρηση μεγάλων στρατευμάτων και τη δημιουργία αυτοκρατοριών.

Ακόμη και στην Ύστερη Εποχή του Μπρούτζου, κέντρα όπως η Κνωσός, οι Μυκήνες και η Τροία ήταν μέρη μιας σχετικά υποανάπτυκτης περιφέρειας. Τα παλάτια τους, οι ακροπόλεις τους και τα μνημεία τους ήταν μετρίου μεγέθους. Ο πλούτος των μινωικών πριγκίπων – εμπόρων και των μυκηναίων αρχόντων – πολεμάρχων δεν συγκρινόταν με τον πλούτο του Νέου Βασιλείου των φαραώ.


Αυτό άλλαξε τον 10ο πΧ αιώνα: η κλίμακα των πολιτισμών και των αυτοκρατοριών πέρασε σε άλλη τάξη μεγέθους. Οι γεωργοί της Εποχής του Σιδήρου, απέκτησαν πρόσβαση σε περιοχές με σκληρό έδαφος και μπόρεσαν να τις καλλιεργήσουν. Η παραγωγικότητα και ο πληθυσμός αυξήθηκαν κατά πολύ. Τα διαθέσιμα πλεονάσματα έδωσαν τη δυνατότητα στους δημιουργούς των αυτοκρατοριών της Εποχής του Σιδήρου να επισκιάσουν τις αυτοκρατορίες που προηγήθηκαν. 

Η Κίνα τον 3ο πΧ αιώνα ενοποιήθηκε από τον Qin Shi Huan, ο οποίος κυβέρνησε ια περιοχή πέντε φορές μεγαλύτερη από αυτήν της Δυναστείας Shang.

Ένα αιώνα πριν, τον 4ο αιώνα πΧ, ο Mauryan Chandragupta, ίδρυσε την πρώτη ινδική αυτοκρατορία. Υπό την κατοχή του ήταν η κοιλάδα του Ινδού ποταμού, όλες οι βόρειες περιοχές, η κοιλάδα του Γάγγη, το Νεπάλ και μεγάλο τμήμα του Ντακάν. 

Ακόμη πιο πριν, στα μέσα προς τα τέλη του 6ου αιώνα πΧ, τρεις μεγάλοι Πέρσες κατακτητές, ο Κύρος, ο Καμβύσης και ο Δαρείος, δημιούργησαν μια ακόμη μεγαλύτερη αυτοκρατορία. Στο απόγειό της, περίπου το 500 πΧ, απλωνόταν από τη Βουλγαρία στη δύση έως το Πακιστάν στην ανατολή και από τον Καύκασο στα βόρεια έως την έρημο της Νουβίας στο νότο. 

Οι Πέρσες ήταν γεωργοί εγκαταστημένοι στις ορεινές σκληροτράχηλες πεδιάδες του νοτιοδυτικού Ιράν. Οι Μήδοι ήταν μια νομαδική φυλή της μεγάλης στέπας του βορειοανατολικού Ιράν. Το 550 πΧ οι Περσία και η Μηδία ενώθηκαν ενώ δυο γενιές αργότερα προστέθηκαν το Ιράκ, η Τουρκία, η Αίγυπτος, το Πακιστάν και το Αφγανιστάν.

Υπό την κατοχή της περσικής αυτοκρατορίας ήταν τρία από τέσσερα κέντρα του πολιτισμού – ο Νείλος, ο Τίγρης-Ευφράτης και ο Ινδός. Οι περιοχές αυτές, όπως κι οι περιοχές ανάμεσά τους ενώθηκαν σε ένα αυτοκρατορικό κράτος και κυβερνιόταν ως επαρχίες με υποχρέωση καταβολής φόρου υποτέλειας.

Δεν έγινε καμιά προσπάθεια συγκερασμού των επαρχιών της αυτοκρατορίας σε ένα ενιαίο πολιτισμικό σύνολο. Ο Πέρσης Αυτοκράτορας ήταν ο «Μεγάλος Βασιλιάς» και κυβερνούσε μια σειρά από διαφορετικούς λαούς με τη δική τους εθνική και θρησκευτική ταυτότητα, τη δική τους οικονομική και κοινωνική οργάνωση και τις δικές τους πολιτικές δομές. Η σκάλα που οδηγούσε στη βασιλική αίθουσα ακρόασης στην Περσέπολη ήταν διακοσμημένη με πέτρινα γλυπτά τα οποία απεικονίζουν 23 αντιπροσωπείες από διαφορετικούς λαούς να φέρνουν δώρα στο Μεγάλο Βασιλιά: ρούχα, μεταλλικά δοχεία, χρυσό, ελεφαντόδοντο, άλογα και καμήλες, αντιλόπες, λιοντάρια και καμηλοπαρδάλεις.

Επιγραφές στην Περσέπολη καταγράφουν τους ευγενείς της αυτοκρατορίας ενώ χιλιάδες πλάκες καταγράφουν πληρωμές σε τροφή ή σε ασήμι στη βασιλική οικογένεια, στους αξιωματούχους και στους τεχνίτες.

Πώς γινόταν η συλλογή των φόρων σε μια τόσο μεγάλη περιοχή; Η αυτοκρατορία ήταν διαιρεμένη σε επαρχίες που διοικούνταν από τους σατράπηδες. Ένα δίκτυο δρόμων και ένα ταχυδρομικό σύστημα συνέδεε τις σατραπείες με την αυτοκρατορική πρωτεύουσα. Ο Βασιλικός Δρόμος, για παράδειγμα, συνέδεε την επαρχιακή πρωτεύουσα στις Σάρδεις στη δυτική Τουρκία με την αυτοκρατορική πρωτεύουσα στα Σούσα στο δυτικό Ιράν.

Οι σατράπηδες διοικούσαν μεγάλους στρατούς και στόλους. Αλλά στην περίπτωση εξεγέρσεων ή ξένων επιδρομών, σχηματιζόταν ένας πελώριος στρατός υπό τη διοίκηση του Μεγάλου Βασιλιά. Η σύνθεσή του αντανακλά τον πολύγλωσσο χαρακτήρα της αυτοκρατορίας: κάθε ξεχωριστή εθνική ομάδα μαχόταν με τον δικό της τρόπο.

Ο πλούτος του Μεγάλου Βασιλιά αναδεικνύεται από το μέγεθος των παλατιών στην Περσέπολη, στα Σούσα, στα Εκβάτανα, στους Πασαργάδες και στη Βαβυλώνα. Η Περσέπολη ήταν ένα τεράστιο σύμπλεγμα από αίθουσες ακρόασης, χώρους υποδοχής, βασιλικές κατοικίες, αποθήκες για τους φόρους, στρατώνες για τους αυτοκρατορικούς φρουρούς, ένα περιτοιχισμένο πάρκο για κυνήγι και μια μεγάλη πόλη για τους τεχνίτες, τους εμπόρους και τους εργάτες.

Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος κατέλαβε την Περσέπολη το 331 πΧ, ο πλούτος που βρέθηκε ισοδυναμούσε με το ετήσιο εισόδημα 300 χρόνων της Αθήνας, της πλουσιότερης ελληνικής πόλης.

Παρά τον πλούτο της, η περσική αυτοκρατορία ήταν σχετικά ασταθής και είχε μικρή διάρκεια ζωής. Ο Κύρος είχε δημιουργήσει ένα πανίσχυρο μέσο κατακτήσεων με την ένωση της Περσίας με τη Μηδία. Οι πέρσες αποτελούσαν το πεζικό, εξοπλισμένο με λόγχες και τόξα. Οι Μήδοι ήταν εξαίρετοι αναβάτες. Το συνδυασμένο αποτέλεσμα κινητικότητας, ισχύος και αιφνιδιασμού ήταν ένας ανεμοστρόβιλος κατακτήσεων.

Αλλά η στρατιωτική υπεροχή δεν ισοδυναμεί ούτε με πολιτική ηγεμονία ούτε με κοινωνικό μετασχηματισμό. Οι Πέρσες απλά ενσωμάτωναν τις υπάρχουσες άρχουσες τάξεις και αντίστοιχο τμήμα των πλεονασμάτων τους. Αλλά η αυτοκρατορία δεν είχε ουσιαστική συνεκτικότητα παρά μόνο επιβεβλημένη. Η απεραντοσύνη και η ποικιλομορφία της αυτοκρατορίας αδυνάτισαν το κέντρο της. Ιθαγενείς βασιλιάδες και επαρχιακοί σατράπες απέκτησαν μεγάλη δύναμη. Η ανυπακοή ήταν ενδημική, ιδιαίτερα στις πιο απομακρυσμένες περιοχές.

Η περσική αυτοκρατορία ήταν μια προσπάθεια συνένωσης γεωπολιτικά διαφορετικών και πολιτισμικά ξένων οντοτήτων – Τουρκία, Αίγυπτος, Ιράκ, Ιράν και Πακιστάν. Και λόγω αυτού, η φυσική τάση ήταν η διάσπαση και όχι η συνένωση.

Ωστόσο, αυτό που έδωσε το χαριστικό χτύπημα στην ασταθή αυτοκρατορία ήταν μια εξωτερική δύναμη. Καθώς έφτασε στο απόγειό της στα τέλη του 6ου πΧ αιώνα, η περσική αυτοκρατορία συγκρούστηκε με έναν άλλο πολιτισμό στα απόμακρα βορειοδυτικά της σύνορα. Ο πλούτος της μεγαλύτερης αυτοκρατορίας που είχε γνωρίσει ο κόσμος θα μοιραζόταν ανάμεσα σε κάποιες μικρές κοινότητες αγροτών-γεωργών.

Η σύγκρουση ήταν ανάμεσα σε δυο ολότελα διαφορετικά κοινωνικά και πολιτικά συστήματα. Και τα δύο ήταν προϊόντα της Εποχής του Σιδήρου. Ενώ όμως το ένα ήταν μια αντιγραφή του αρχαίου ιμπεριαλισμού σε παγκόσμια σχεδόν κλίμακα, το άλλο ήταν ένα εντελώς νέο σύστημα που δημιουργήθηκε μέσα στις διαμάχες και τους αλληλοσπαραγμούς της επανάστασης.

 Ήταν οι μικρές πόλεις – κράτη της Αρχαίας Ελλάδας, το πιο προχωρημένο πολιτικοκοινωνικό σύστημα που έδωσε ο μετασχηματισμός της Εποχής του Σίδηρου.

 Αλλά πριν το δούμε από κοντά, πρέπει να χαρτογραφήσουμε τους δρόμους που ακολούθησε ο πολιτισμός στην Ινδία και την Κίνα.