Tι Πιστεύω αλλά δεν μπορώ να Αποδείξω (5)

Randolph M. Nesse, Ψυχίατρος/Ψυχολόγος, Εξελικτικός Βιολόγος

Δεν μπορώ να το αποδείξω αλλά είμαι σχεδόν σίγουρος ότι οι άνθρωποι έχουν ένα επιλεκτικό πλεονέκτημα όταν πιστεύουν σε κάτι που δεν μπορούν να το αποδείξουν. Αυτοί οι οποίοι κολλάνε περιστασιακά σε ψευδείς πεποιθήσεις τα καταφέρνουν καλύτερα στη ζωή από αυτούς που επιμένουν σε στοιχεία και αποδείξεις πριν πιστέψουν και πράξουν. Αυτοί που περιστασιακά κυριαρχούνται από συναισθήματα τα καταφέρνουν καλύτερα από αυτούς που υπολογίζουν κάθε τους κίνηση. Πιστεύω ότι αυτά τα πλεονεκτήματα έχουν διαμορφώσει τις νοητικές ιδιότητες για έντονο συναίσθημα και παθιασμένες πεποιθήσεις γιατί εξασφαλίζουν ένα επιπλέον επιλεκτικό πλεονέκτημα σε συγκεκριμένες καταστάσεις.

Δεν υπερασπίζομαι τον ανορθολογικότητα ή την ακραία συναισθηματικότητα. Πολλά, ίσως και τα περισσότερα, από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα άτομα αλλά και οι ομάδες, οφείλονται σε πράξεις που βασίζονται στο πάθος. Οι Έλληνες και οι ακόλουθοί τους Διαφωτιστές αναγνώρισαν, πολύ σωστά, ότι ο κόσμος θα ήταν καλύτερος αν ο Λόγος υποκαθιστούσε τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες και το πρωτόγονο συναίσθημα. Δεν καμιά όρεξη να γυρίσω εκεί πίσω. Ο φονταμενταλισμός, για παράδειγμα, παραμένει μια σημαντική απειλή για το πολιτισμό. Υποστηρίζω, ωστόσο, ότι αν θέλουμε να καταλάβουμε αυτές τις συμπεριφορές, χρειάζεται να εξετάσουμε το λόγο για τον οποίο υπάρχουν και όχι να τις απορρίψουμε ως ελαττωματικές. 

Έφτασα σε αυτό το συμπέρασμα μελετώντας την θεωρία των παιγνίων και την εξελικτική βιολογία με ταυτόχρονη παρατήρηση/εξέταση ψυχιατρικών ασθενών. Πολλοί ασθενείς κυριαρχούνται από φόβους, θλίψη και άλλα συναισθήματα που τα βρίσκουν επίπονα και άσκοπα ενώ άλλοι πάσχουν από μεγαλεπήβολες φαντασιώσεις και αλλόκοτες πεποιθήσεις. Μετά είναι αυτοί με εμμονική – παρορμητική συμπεριφορά. Δεν πάσχουν από κάποια διαταραχή, δεν πλένονται ή μετράνε όλη τη μέρα. Η εμμονική – παρορμητική συμπεριφορά τους αντίθετα, οφείλεται σε υπερορθολογικότητα. Απορούν με τις συναισθηματικές εκρήξεις των άλλων. Κάνουν το καθήκον τους και περιμένουν και από τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Φυσικά, συχνά απογοητεύονται και η απογοήτευση αυτή οδηγεί, επίσης συχνά, σε πικρία. Η συναισθηματική τους συμπεριφορά ακολουθεί τους κανόνες και δεν μπορούν να κατανοήσουν ούτε την ευγενική γενναιοδωρία ούτε το έντονο μίσος. 

Οι άνθρωποι που δεν έχουν πάθη μειονεκτούν σε πολλά σημεία. Όταν η ζωή οδηγεί σε καταστάσεις οι οποίες μπορούν να χαρτογραφηθούν από τη θεωρία των παιγνίων, η τυπική προβλέψιμη συμπεριφορά φαίνεται να είναι μια μειονεκτική στρατηγική συγκριτικά με συμπεριφορές που κατανέμονται τυχαία μεταξύ των δυνατών επιλογών. Ένα θυμωμένο πρόσωπο που μπορεί να ζητά εκδίκηση είναι κάποιος από τον οποίο πρέπει να προστατευτείς ενώ ένας λογικός αντίπαλος αντιμετωπίζεται πιο εύκολα. Ο παθιασμένος εραστής κερδίζει τον ανώτερο εραστή που είναι μια πολύ πιο πρακτική προσφορά για γάμο.

Είναι δυσκολότερο να εξηγηθούν τα μειονεκτήματα των ανθρώπων που δεν έχουν την ικανότητα να εμπιστευτούν. Αν, πάντως, συγκρίνουμε τα αποτελέσματα αυτών που περιμένουν αποδείξεις για να πράξουν με τα αποτελέσματα αυτών που πράττουν με βάση το πιστεύω τους, θα δούμε ότι τα μεγάλα πράγματα στη ζωή γίνονται από αυτούς που προχωρούν όταν το να προχωρήσεις φαίνεται παράλογο. Συνήθως αποτυγχάνουν – αλλά μερικές φορές πετυχαίνουν. 

Όπως και κάθε άλλο χαρακτηριστικό, η ροπή προς έντονο συναισθηματισμό και ανορθολογικές πεποιθήσεις παρουσιάζει τα περισσότερα πλεονεκτήματα σε έναν μεσοπρόθεσμο ορίζοντα. Το βέλτιστο για τη σύγχρονη ζωή μού φαίνεται πως είναι πιο κοντά στην ορθολογική πλευρά του μέσου όρου, αν και υπάρχουν τόσο πλεονεκτήματα όσο και μειονεκτήματα σε κάθε σημείο του φάσματος. Η βελτίωση της ανθρώπινης ζωής απαιτεί από εμάς να κατανοήσουμε αυτές τις ικανότητες και, για να γίνει αυτό, πρέπει να αναζητήσουμε τις πηγές τους και τις λειτουργίες τους. Δεν μπορώ να το αποδείξω αλλά πιστεύω ότι είναι αλήθεια. Αυτή μου η πεποίθηση με ώθησε να αναζητήσω στοιχεία που ή θα την ενδυναμώσουν ή, αν μπορέσω να πειθαρχήσω τη σκέψη μου, θα ,με πείσουν ότι είναι εσφαλμένη.