Ο Μαρξ στο Ντιτρόιτ, ο Σμιθ στο Πεκίνο (1)

Το κείμενο αυτό είναι το πρώτο μέρος του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου του Giovanni Arrighi (Adam Smith in Beijing: Lineages of the Twenty-First Century), με τίτλο «MARX IN DETROIT, SMITH IN BEIJING» μτφ. proletariates

«Οι εκσυγχρονιστικές προσπάθειες της Κίνας τα τελευταία χρόνια», έγραφε ο John K. Fairbank το 1989, λίγο πριν την καταστολή των διαδηλώσεων στην πλατεία Τιεν Αν Μεν, «γίνονται σε τέτοια γιγαντιαία κλίμακα που είναι δύσκολο να τις καταλάβουμε». 

Μπορεί η Κίνα να μετατραπεί από κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία σε μια ελεύθερη αγορά προϊόντων, κεφαλαίου, ανθρώπων, ακόμη και ιδεών; Αν ναι, μπορεί να επιβιώσει η δικτατορία του Κόμματος; Μια περίοδος δημιουργίας σιδηροδρόμων και αστικών κατασκευών, τυπική του 19^ου αιώνα, συμπίπτει χρονικά με την άνθηση της μεταβιομηχανικής ηλεκτρονικής τεχνολογίας. Θέματα που έθεσαν η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός στη Δύση ανταγωνίζονται με μια επανεκτίμηση των αξιών της Κίνας. Η αλλαγή είναι ορμητική. Η ανάπτυξη της Κίνας επεκτείνεται. Δύσκολα πλέον συναντά κανείς την αποδοχή των ιδεών του Wang Yang-ming  περί ενότητας θεωρίας και πράξης που εκτιμούνταν πολύ από το 16^ο αιώνα και μετά. Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι μεταρρυθμίσεις του Deng Xiaoping  προκαλούν σύγχυση τόσο σε μας όσο και στον κινεζικό λαό (1)

Η επιτυχία των μεταρρυθμίσεων ήταν εντελώς απρόσμενη. «Κανείς οικονομολόγος δεν περίμενε» - σημειώνει ο Thomas Rawski – το φοβερό δυναμισμό της Κίνας (2). Ακόμη κι ο Paul Krugman  έκανε λάθος. Καθώς η οικονομική άνθηση της Ανατολικής Ασίας εισερχόταν στην κινέζικη φάσης της, έκανε παραλληλισμό μεταξύ της εξάρτησης της Ανατολικής Ασίας από τις μεγάλες επενδύσεις και από την μετατόπιση της εργασίας από τους αγρούς στα εργοστάσια με την παρόμοια εξάρτηση των κρατών του Συμφώνου της Βαρσοβίας στη δεκαετία του 1950. «Αν προεκτείνουμε τις πρόσφατες τάσεις της Ασιατικής οικονομικής υπεροχής στο 2010», συμπέραινε, «θα φανούν τόσο ανόητες όσο και οι προβλέψεις για την σοβιετική βιομηχανική υπεροχή στα χρόνια του Μπρέζνιεφ (3). Ακόμη χειρότερα, σε ένα συνέδριο στην Taipei το 1996 ένας «γνωστός αμερικάνος οικονομολόγος» είπε στο κοινό που τον παρακολουθούσε ότι ήταν η Ρωσία και όχι η Κίνα που «ακολουθούσε το σωστό δρόμο των μεταρρυθμίσεων» - μια άποψη που φάνηκε να υιοθετείται και από τον Economist όταν έλεγε ότι ο οικονομικός μετασχηματισμός της Κίνας και η ανάπτυξή της δεν μπορούν να διατηρηθούν αν δεν εγκαταλειφτούν οι βαθμιαίες μεταρρυθμίσεις προς χάριν μιας κινεζικής μορφής της θεραπείας του σοκ (4).

Αν και επιβραδύνθηκε κατά τη διάρκεια της κρίσης του 1997-1998, η οικονομία της Κίνας απέφυγε την καταστροφική εμπειρία των χωρών που ακολούθησαν τη συμβουλή του Economist. Με δεδομένη την αποφυγή εκ μέρους της Κίνας των χειρότερων επιπτώσεων της κρίσης, ο Joseph Stiglitz ανασκεύασε το επιχείρημα του Economist αντιπροτείνοντας ότι η επιτυχία της Κίνας οφειλόταν ακριβώς στο ότι δεν εγκατέλειψε την στρατηγική των βαθμιαίων μεταρρυθμίσεων προς χάριν της θεραπείας του σοκ που προωθείτο από τη επονομαζόμενη «Συναίνεση της Ουάσινγκτον». Αντίθετα από τη Ρωσία, υποστήριξε, η Κίνα ποτέ δεν μπέρδεψε τον σκοπό (κοινωνική πρόνοια) με τα μέσα (ιδιωτικοποίηση και απελευθέρωση εμπορίου). 

Έγινε αντιληπτό ότι για να διατηρηθεί η κοινωνική σταθερότητα έπρεπε να αποφευχθεί η μαζική ανεργία. Η δημιουργία θέσεων εργασίας έπρεπε προχωρεί παρέα με την αναδόμηση. Η Κίνα φιλελευθεροποιήθηκε βαθμιαία έτσι ώστε να εξασφαλίζεται το ότι η εκτόπιση συγκεκριμένων πόρων αντικαθίσταται από άλλους πιο αποτελεσματικούς και χωρίς ανώφελη ανεργία (5).

Καθώς έσκασε η φούσκα της νέας-οικονομίας στις ΗΠΑ το 2001 και η κινέζικη οικονομική ανάπτυξη αναδύθηκε ως η μόνη προωθητική δύναμη της ανάκαμψης στην Ανατολική Ασία και αλλού, οι προβλέψεις για την επερχόμενη νέα Ασιατική Εποχή δεν έδειχναν τόσο ανόητες όσο στον Κρούγκμαν δέκα χρόνια πριν. Οι στόχοι και οι κοινωνικές επιπτώσεις της εντυπωσιακής οικονομικής ανόδου της Κίνας έγιναν αντικείμενο εξονυχιστικής έρευνας τόσο στην Κίνα όσο και στο εξωτερικό. Λίγοι έξω από το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα και, από όσο γνωρίζουμε, ακόμη και μέσα σ΄ αυτό, έπαιρναν στα σοβαρά τους ισχυρισμούς του Deng Xiaoping ότι στόχος των μεταρρυθμίσεων ήταν η δημιουργία μιας σοσιαλιστικής οικονομίας της αγοράς. Δυο χρόνια μετά ο Dengο επανέφερε σλόγκαν «Το να είσαι πλούσιος είναι θαυμάσιο» και η Elisabeth Wright έγραφε στους Times του Λονδίνου ότι «το χρήμα αντικατέστησε τον Μαρξισμό στη θέση του θεού της Κίνας». Με το απελευθερώνονταν από τη φυλακή, ακόμη κι οι ακτιβιστές της πλατείας Τιεν Αν Μεν «ακολουθούσαν το δρόμο του εμπορίου … ενώνοντας συχνά τις δυνάμεις τους με απογόνους της κομματικής ελίτ». Μετά από μια περίοδο παρακμής, οι εγγραφές στο Κομμουνιστικό Κόμμα άρχισαν να αυξάνονται σταθερά, όχι πλέον λόγω ιδεολογίας αλλά λόγω πολιτικής και επιχειρηματικής σκοπιμότητας. «Όχι χωρίς λόγο», συνέχιζε, «το παρόν σύστημα της Κίνας αποκαλείται «Λενινισμός της Αγοράς»» (6).

Οι κοινωνικώς διαβρωτικές επιπτώσεις του να φτιάχνεις χρήματα έγιναν σύντομα αντικείμενο έντονης κριτικής. Σε ένα βιβλίο που πρωτοδημοσιεύτηκε στο Hong Kong το 1997 και επανεκδόθηκε ένα χρόνο μετά στο Πεκίνο όπου και έγινε μπεστ-σέλερ, η He Qinglian υποστήριξε ότι τα κυριότερα αποτελέσματα των μεταρρυθμίσεων του Deng ήταν η μεγάλη ανισότητα, η γενικευμένη διαφθορά και η κατάρρευση των ηθικών αξιών της κοινωνίας. Κατά την άποψη της, αυτό που έγινε κατά τη δεκαετία του 1990 ήταν μάλλον μια τεράστια λεηλασία παρά παραγωγή νέου πλούτου: μεταβίβαση της κρατικής περιουσίας σε πρόσωπα με εξουσία (και στους υποστηρικτές τους) και των κρατικών τραπεζών με τις αποταμιεύσεις του απλού λαού σε κρατικές επιχειρήσεις. Το μοναδικό πράγμα που απέμεινε στον από λαό ήταν ο κυνισμός και η κατάρρευση των ηθών. Οι Liu Binyan και Perry Link συμφώνησαν με τις απόψεις τις He ότι ένα τέτοιο σύστημα είναι αυτοκαταστροφικό και μη- διατηρήσιμο. 

Οι δυτικοί μαρξιστές, βασιζόμενοι σε τέτοιες αναφορές, άρπαξαν την ευκαιρία και με ενθουσιασμό αποκήρυξαν την ιδέα ότι υπάρχει αγοραίος ή οποιουδήποτε είδους σοσιαλισμός στην Κίνα. Έτσι, στην εισαγωγή τους στο μακροσκελές άρθρο των Martin Hart-Landsberg και Paul Burkett «China and Socialism», οι επιμελητές του Monthly Review υποστήριξαν ότι από τη στιγμή που ένα μετεπαναστατικό κράτος πάρει το δρόμο της καπιταλιστικής ανάπτυξης και ειδικότερα αν προσπαθήσει να επιτύχει γρήγορη ανάπτυξη, πολύ γρήγορα θα αναδυθούν τα επικίνδυνα και καταστρεπτικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος. Αντί

«να υπόσχεται έναν καινούργιο κόσμο «αγοραίου σοσιαλισμού», αυτό που κάνει την Κίνα ιδιαίτερη σήμερα είναι η ταχύτητα με την οποία διαγράφει προηγούμενες εξισωτικές κατακτήσεις και προκαλεί μεγάλες ανισότητες, ανθρώπινη και οικολογική καταστροφή … Δεν υπάρχει δρόμος προς το σοσιαλισμό μέσω της αγοράς αν αυτό σημαίνει παραμερισμός των βασικότερων ανθρώπινων αναγκών και της ανθρώπινης ισότητας» (8).

Αν και κανείς δεν αρνείται την υιοθέτηση καπιταλιστικών πρακτικών στις μεταρρυθμίσεις του Deng, η φύση τους, η έκτασή τους και οι συνέπειές τους προκαλούν διαφωνίες ακόμη και μεταξύ των μαρξιστών. Ο Samir Amin για παράδειγμα, θεωρεί ότι ο σοσιαλισμός στην Κίνα δεν έχασε ούτε κέρδισε. «Για όσο διάστημα είναι αποδεκτή και εφαρμόζεται η αρχή της ίδιας δυνατότητας πρόσβασης στη γη», υποστηρίζει, «δεν είναι ποτέ αργά για την κοινωνική δράση να επηρεάσει την εξέλιξη των πραγμάτων προς μια άγνωστη ακόμα κατεύθυνση». 

«Η επανάσταση και η είσοδος στην μοντερνικότητα μετασχημάτισε το λαό της Κίνας περισσότερο από κάθε άλλον από τους λαούς του Τρίτου Κόσμου. Οι κινεζικές λαϊκές τάξεις έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους … Είναι σε μεγάλο βαθμό απαλλαγμένες από παθητικές στάσεις ζωής … Οι κοινωνικοί αγώνες αποτελούν καθημερινότητα γι’ αυτές, είναι χιλιάδες και συχνά βίαιοι και δεν καταλήγουν πάντα σε αποτυχία» (9)

Οι πρόσφατες εξελίξεις υποστηρίζουν την εκτίμηση του Amin για την έκταση και την αποτελεσματικότητα των κοινωνικών αγώνων στην Κίνα. Αντιμέτωπη με την αυξανόμενη ανισότητα και αναταραχή στην ύπαιθρο, το Φεβρουάριο του 2006 η κινέζικη κυβέρνηση εξήγγειλε πρωτοβουλίες με το όνομα «η νέα σοσιαλιστική ύπαιθρος» με τις οποίες υποσχόταν εκπαίδευση, υγεία και κοινωνικές παροχές στους αγρότες και ανέβαλε την ιδιωτικοποίηση της γης. «Η κεντρική κυβέρνηση άλλαξε πορεία και τώρα επικεντρώνει στην ανισόμετρη ανάπτυξη», εξηγεί ο Wen Tiejun του πανεπιστημίου Renmin. «Το οικονομικό χάσμα προκαλεί κοινωνικές συγκρούσεις και έχει γίνει πολύ σοβαρό πρόβλημα». Ένα μήνα αργότερα, για πρώτη φορά μέσα σε μια δεκαετία, «το Εθνικό Συμβούλιο του Λαού αναλώθηκε σε μια ιδεολογική αντιπαράθεση πάνω στο σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό, μια αντιπαράθεση που πολλοί βρήκαν άσχετη με τα χαρακτηριστικά της ταχείας οικονομικής ανάπτυξης της Κίνας. Δεν αμφισβητήθηκε η εμπιστοσύνη στους μηχανισμούς της αγοράς αλλά επισημάνθηκαν οι σκανδαλώδεις διαφορές μεταξύ πλούσιων και φτωχών, η σκανδαλώδης διαφθορά, οι άθλιες συνθήκες εργασίας και η κατάσχεση γης. «Αν εγκαθιδρύσεις ένα σύστημα αγοράς σε ένα μέρος σαν την Κίνα όπου η τήρηση των νόμων είναι ατελής», σχολιάζει ο Liu Guoguang της Κινεζικής Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών, «αν δεν δώσεις έμφαση στο πνεύμα της δικαιοσύνης και της κοινωνικής ευθύνης, τότε η οικονομία της αγοράς που δημιούργησες θα καταλήξει να είναι μια ελιτίστικη οικονομία» (10).

Τι είναι μια «ελιτίστικη οικονομία της αγοράς»; Είναι το ίδιο πράγμα με μια καπιταλιστική οικονομία της αγοράς; Τι άλλο μπορεί να είναι μια οικονομία της αγοράς; Δεν είναι η σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς κάτι το οξύμωρο, όπως πιστεύουν τόσο η αριστερά όσο και η δεξιά και το κέντρο; Και αν δεν είναι κάτι το οξύμωρο, τότε τι είναι, και υπό ποιες προϋποθέσεις αναμένεται να πραγματοποιηθεί; Προσπαθώντας να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην επίσημη θέση του Πεκίνου (που κάνει λόγο για έναν «σοσιαλισμό με κινεζικά χαρακτηριστικά») και την πραγματικότητα ενός αχαλίνωτου καπιταλισμού στον οποίο με ενθουσιασμό συμμετέχουν τα ηγετικά στελέχη του Κόμματος, το Κομμουνιστικό Κόμμα έκανε μια καμπάνια μεταξύ των πολιτικών ηγετών και προβεβλημένων ακαδημαϊκών με στόχο τον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη του μαρξισμού ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει αυτό που ο ηγέτης του Κόμματος Hu Jintao αποκάλεσε «αλλαγές, αντιφάσεις και προβλήματα σε όλα τα πεδία». Η καμπάνια περιείχε νέες μεταφράσεις της μαρξιστικής βιβλιογραφίας, αναθεώρηση των κειμένων πάνω στο μαρξισμό που διδάσκονται στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση και έρευνα πάνω στο πώς ο μαρξισμός μπορεί να επαναπροσδιοριστεί ώστε να χρησιμοποιηθεί για την χάραξη πολιτικών ακόμη κι αν η ιδιωτική πρωτοβουλία γίνεται ολοένα και περισσότερο η βάση της κινεζικής οικονομίας (11).

Πέρα από τα αποτελέσματα της καμπάνιας, η σύγχυση που περιβάλλει τις μεταρρυθμίσεις του Deng είναι χαρακτηριστική της μεγάλης παρανόησης πάνω στη σχέση μεταξύ της οικονομίας της αγοράς, του καπιταλισμού και της οικονομικής ανάπτυξης. Η παρανόηση είναι τόσο θεωρητική όσο και πρακτική. Είναι πιθανότερο να λυθούν πιο γρήγορα στο επίπεδο της πρακτικής από στο αντίστοιχο της θεωρίας. Αυτό όμως δεν αποτελεί δικαιολογία για το να μην αναζητούμε τις θεωρητικές τους λύσεις πριν τις πρακτικές. Και αυτό είναι που προσπαθεί να κάνει αυτό το βιβλίο. 

Αναφορές

(1)    John K. Fairbank, "Keeping Up with the New Chin a," New York Review, March 16, 1989, p. 17 http://www.nybooks.com/articles/archives/1989/mar/16/keeping-up-with-the-new-china/

(2)    Thomas G. Rawski, "Reforming China's Economy: What Have We Learned? " The China Journal, 41 ( 1999) , p. 139. http://www.jstor.org/discover/10.2307/2667590?uid=2129&uid=2&uid=70&uid=4&sid=21101700119091

(3)    Paul Krugman, "The Myth of Asia's Miracle," Foreign Affairs, 73, 6 ( 1 994) , p. 78. http://media.ft.com/cms/b8268ffe-7572-11db-aea1-0000779e2340.pdf Για μια πιο ισορροπημένη αξιολόγηση της σοβιετικής οικονομικής ανάπτυξης, βλ. V. Popov, "Life Cycle of the Centrally Planned Economy: Why Soviet Growth Rates Peaked in the 1950s". http://pages.nes.ru/vpopov/documents/Soviet%20Growth-Boston.pdf 

(4)    Rawski,Th. "Reforming China's Economy," p. 140; "The death of gradualism," China Survey, The Economist, March 8, 1997.

(5)    Joseph Stiglitz, Globalization and its Discontents (New York, Norton, 2002) , pp. 125-6. Δυο χρόνια αργότερα, ο Joshua Cooper Ramo, μέλος του Council on Foreign Relations τω ΗΠΑ  και του Foreign Policy Center της Βρετανίας, είπε ότι είναι πλέον δυνατό να μιλάμε για μια αναδυόμενη «Συναίνεση του Πεκίνου». Βλ., Joseph Cooper Ramo, The Beijing Consensus: Notes on the New Physics of Chinese Power (London, Foreign Affairs Policy Centre, 2004)

(6)    Wright, Ε. "To Be Rich Is Glorious," World Press Review, 41, 7 (1 994) , pp. 10-1 1 . Το σλόγκαν « Το να είσαι πλούσιος είναι θαυμάσιο», πρωτοδιατυπώθηκε το 1982 αλλά απόκτησε ιδιαίτερη δυναμική μετά το 1992, όταν κατά τη διάρκεια μιας περιοδείας στις νότιες επαρχίες της Κίνας, ο Deng κάλεσε Βλ., Liu Binyan and Perry Link, "A Great Leap Backward," New York Review, October 8, 1998. http://www.nybooks.com/articles/archives/1998/oct/08/a-great-leap-backward/?pagination=false

(7)    Liu Β., and Link, P., «A Great Leap Backward», http://www.nybooks.com/articles/archives/1998/oct/08/a-great-leap-backward/?pagination=false

(8)    Harry Magdoff and John Bellamy Foster, «China and Socialism: Market Reform and Class Struggle, Editors' Foreword,», Monthly Review, 56, 3 (2004), p. 6 http://monthlyreview.org/2004/07/01/introduction-china-and-socialism. Αν και υπάρχουν μερικές διαφορετικές απόψεις, αυτή έχει γίνει η κυρίαρχη άποψη στη δυτική αριστερά.

(9)    Samir A., «China, Market Socialism, and U.S. Hegemony», Review, 28, 3 (2005), pp. 274-5. http://dc451.4shared.com/doc/KCpaN0zY/preview.html.

(10)  Yardley, J., «China Unveils Plan to Aid Farmers, but Avoids Land Issue», New York Times, February 23, 2006. http://travel.nytimes.com/2006/02/23/international/23rural.html?_r=0 . Kahn,J., «A Sharp Debate Erupts in China Over Ideologies», New York Times, March 12, 2006. http://www.nytimes.com/2006/03/12/international/asia/12china.html?pagewanted=all

(11)  Cod, Ε., «China Confronts Contradictions between Marxism and Markets», Washington Post, December 5, 2005. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/12/04/AR2005120400982.html