του Αλαίν Μπαντιού
Γραφή, γλώσσα, μορφές
Γραφή, γλώσσα, μορφές
Το ζήτημα των μορφών και η σχέση του με τη φιλοσοφία ήταν κρίσιμης σημασίας. Με αυτόν τον τρόπο ετίθετο το ζήτημα της μορφής της ίδιας της φιλοσοφίας: είναι αδύνατο να εκτοπιστεί η έννοια χωρίς την ανακάλυψη νέων φιλοσοφικών μορφών. Έτσι ήταν απαραίτητη όχι μόνο η δημιουργία νέων εννοιών αλλά η διαφοροποίηση της γλώσσας της φιλοσοφίας.
Αυτή η απαίτηση προέτρεπε προς μια ασυνήθιστη συμμαχία μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας που είναι και το πιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σύγχρονης Γαλλικής φιλοσοφίας.
Φυσικά υπήρχε μια πλούσια προϊστορία.
Τα έργα αυτών που έμειναν στην ιστορία ως οι philosophes του 18ου αιώνα – Βολταίρος, Ρουσσώ, Ντιντερό – είναι κλασικά έργα της Γαλλικής λογοτεχνίας.
Οι συγγραφείς αυτοί είναι κατά μια έννοια οι πρόγονοι της μεταπολεμικής συμμαχίας φιλοσοφίας – λογοτεχνίας.
Υπάρχουν διάφοροι Γάλλοι συγγραφείς που δεν μπορούν να ταξινομηθούν αποκλειστικά στον τομέα της φιλοσοφίας ή της λογοτεχνίας. Π.χ., ο Πασκάλ που είναι μια από τις μεγαλύτερες μορφές της Γαλλικής λογοτεχνίας και ένας από τους πιο βαθυστόχαστους Γάλλους διανοητές. Κατά τον 20ο αιώνα, ο Αλαίν, ένας κατά εξοχήν κλασικός φιλόσοφος και εκτός της φιλοσοφικής στιγμής που μας απασχολεί εδώ, έδειχνε ιδαίτερο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία. Η διαδικασία της γραφής ήταν γι’ αυτόν πολύ σημαντική και έκανε εκτενή σχόλια για διάφορα μυθιστορήματα – τα κείμενα του για τον Μπαλζάκ είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα – και για τη σλυγχρονη Γαλλική ποίηση – ιδιαίτερα για τον Βαλερύ.
Αυτή η απαίτηση προέτρεπε προς μια ασυνήθιστη συμμαχία μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας που είναι και το πιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σύγχρονης Γαλλικής φιλοσοφίας.
Φυσικά υπήρχε μια πλούσια προϊστορία.
Τα έργα αυτών που έμειναν στην ιστορία ως οι philosophes του 18ου αιώνα – Βολταίρος, Ρουσσώ, Ντιντερό – είναι κλασικά έργα της Γαλλικής λογοτεχνίας.
Οι συγγραφείς αυτοί είναι κατά μια έννοια οι πρόγονοι της μεταπολεμικής συμμαχίας φιλοσοφίας – λογοτεχνίας.
Υπάρχουν διάφοροι Γάλλοι συγγραφείς που δεν μπορούν να ταξινομηθούν αποκλειστικά στον τομέα της φιλοσοφίας ή της λογοτεχνίας. Π.χ., ο Πασκάλ που είναι μια από τις μεγαλύτερες μορφές της Γαλλικής λογοτεχνίας και ένας από τους πιο βαθυστόχαστους Γάλλους διανοητές. Κατά τον 20ο αιώνα, ο Αλαίν, ένας κατά εξοχήν κλασικός φιλόσοφος και εκτός της φιλοσοφικής στιγμής που μας απασχολεί εδώ, έδειχνε ιδαίτερο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία. Η διαδικασία της γραφής ήταν γι’ αυτόν πολύ σημαντική και έκανε εκτενή σχόλια για διάφορα μυθιστορήματα – τα κείμενα του για τον Μπαλζάκ είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα – και για τη σλυγχρονη Γαλλική ποίηση – ιδιαίτερα για τον Βαλερύ.
Με άλλα λόγια, ακόμα και οι πιο συμβατικές μορφές της Γαλλικής φιλοσοφίας του 20ου αιώνα, αποτελούν παραδείγματα της συγγένειας αυτής.
Σημαντικό ρόλο έπαιξαν επίσης και οι σουρρεαλιστές. Η προθυμία τους για απορρύθμιση των σχέσεων που αφορούν την παραγωγή μορφών, την μοντερνικότητα, τις τέχνες ήταν ασίγαστη. Ήθελαν να επινοήσουν νέους τρόπους του ζειν. Και αν το πρόγραμμά τους ήταν ως επί το πλείστον αισθητικό, ήταν αυτό που άνοιξε το δρόμο για το φιλοσοφικό πρόγραμμα των δεκαετιών του 1950 και του 1960. Τόσο ο Λακάν όσο και ο Λεβί-Στρως σύχναζαν σε σουρρεαλιστικούς κύκλους.
Η ιστορία αυτή είναι αρκετά πολύπλοκη, αλλά αν οι σουρρεαλιστές ήταν οι πρώτοι εκπρόσωποι της σύγκλισης αισθητικού – φιλοσοφικού που έλαβε χώρα στη Γαλλία του 20ου αιώνα, κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 ήταν η φιλοσοφία που επινόησε τις δικές της λογοτεχνικές μορφές σε μια προσπάθεια να βρεθεί μια άμεση έκφραση της σχέσης μεταξύ φιλοσοφικού ύφους και αναπαράστασης και μια νέα θεώρηση της έννοιας.
Σε αυτό το στάδιο ήταν που γίναμε μάρτυρες μιας εντυπωσιακής αλλαγής στη φιλοσοφική γραφή. Εδώ και σαράντα χρόνια έχουμε εξοικειωθεί σε μεγάλο βαθμό με τη γραφή των Ντελέζ, Φουκώ και Λακάν και έχουμε χάσει την αίσθηση του τι αντιπροσώπευε μια τόσο έντονη ρήξη με το πρότερο φιλοσοφικό ύφος.
Όλοι αυτοί οι στοχαστές αναζήτησαν το δικό τους ύφος και επινόησαν μια νέα μορφή δημιουργικής πρόζας. Ήθελαν να είναι συγγραφείς. Διαβάζοντας Ντελέζ ή Φουκώ βρίσκει κανείς κάτι το εντελώς καινούργιο στο επίπεδο της πρότασης, ένα σύνδεσμο μεταξύ σκέψης και εκφραστικής κίνησης εντελώς πρωτότυπο. Υπάρχει ένας νέος ρυθμός και εκπληκτική επινοητικότητα στις διατυπώσεις.
Στον Ντεριντά υπάρχει μια υπόγεια και περίπλοκη σχέση της γλώσσας με τη γλώσσα, καθώς η αυτή λειτουργεί πάνω στον ίδιο της τον εαυτό και η σκέψη μέσω αυτής της λειτουργίας μετασχηματίζεται σε λέξεις.
Διαβάζοντας τον Λακάν βρίσκεται κανείς αντιμέτωπος με μια εκθαμβωτική σύνταξη που θυμίζει τη σύνταξη του Μαλλαρμέ και είναι εξομολογητικά ποιητική. Υπάρχει ένας μετασχηματισμός της φιλοσοφικής έκφρασης και μια προσπάθεια μετατόπισης των ορίων φιλοσοφίας – λογοτεχνίας. Και πρέπει να θυμηθούμε ότι ο Σαρτρ ήταν επίσης μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας (όπως κι εγώ).
Η ιδιαιτερότητα αυτής της στιγμής της Γαλλικής φιλοσοφίας έχει να κάνει με το παιχνίδι σε διάφορες εκφάνσεις της γλώσσας, με τη μετατόπιση των ορίων μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας, μεταξύ φιλοσοφίας και δράματος.
Μπορεί ακόμη να επιωθεί ότι ένας από τους στόχους της Γαλλικής φιλοσοφίας ήταν η κατασκευή ενός νέου χώρου γραφής, ενός χώρου όπου λογοτεχνία και φιλοσοφία θα ήταν αδιαχώριστες, ενός πεδίου όπου δεν θα ήταν ούτε εξειδικευμένη φιλοσοφία ούτε λογοτεχνία καθεαυτή.
Με άλλα λόγια, ένας χώρος όπου δεν υπάρχει τυπική διαφοροποίηση μεταξύ έννοιας και ζωής, ένας χώρος στον οποίο η διαδικασία της γραφής θα συνίσταται στον προσπορισμό μιας νέας ζωής στην έννοια: μια λογοτεχνική ζωή.
(συνεχίζεται)
Σημαντικό ρόλο έπαιξαν επίσης και οι σουρρεαλιστές. Η προθυμία τους για απορρύθμιση των σχέσεων που αφορούν την παραγωγή μορφών, την μοντερνικότητα, τις τέχνες ήταν ασίγαστη. Ήθελαν να επινοήσουν νέους τρόπους του ζειν. Και αν το πρόγραμμά τους ήταν ως επί το πλείστον αισθητικό, ήταν αυτό που άνοιξε το δρόμο για το φιλοσοφικό πρόγραμμα των δεκαετιών του 1950 και του 1960. Τόσο ο Λακάν όσο και ο Λεβί-Στρως σύχναζαν σε σουρρεαλιστικούς κύκλους.
Η ιστορία αυτή είναι αρκετά πολύπλοκη, αλλά αν οι σουρρεαλιστές ήταν οι πρώτοι εκπρόσωποι της σύγκλισης αισθητικού – φιλοσοφικού που έλαβε χώρα στη Γαλλία του 20ου αιώνα, κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 ήταν η φιλοσοφία που επινόησε τις δικές της λογοτεχνικές μορφές σε μια προσπάθεια να βρεθεί μια άμεση έκφραση της σχέσης μεταξύ φιλοσοφικού ύφους και αναπαράστασης και μια νέα θεώρηση της έννοιας.
Σε αυτό το στάδιο ήταν που γίναμε μάρτυρες μιας εντυπωσιακής αλλαγής στη φιλοσοφική γραφή. Εδώ και σαράντα χρόνια έχουμε εξοικειωθεί σε μεγάλο βαθμό με τη γραφή των Ντελέζ, Φουκώ και Λακάν και έχουμε χάσει την αίσθηση του τι αντιπροσώπευε μια τόσο έντονη ρήξη με το πρότερο φιλοσοφικό ύφος.
Όλοι αυτοί οι στοχαστές αναζήτησαν το δικό τους ύφος και επινόησαν μια νέα μορφή δημιουργικής πρόζας. Ήθελαν να είναι συγγραφείς. Διαβάζοντας Ντελέζ ή Φουκώ βρίσκει κανείς κάτι το εντελώς καινούργιο στο επίπεδο της πρότασης, ένα σύνδεσμο μεταξύ σκέψης και εκφραστικής κίνησης εντελώς πρωτότυπο. Υπάρχει ένας νέος ρυθμός και εκπληκτική επινοητικότητα στις διατυπώσεις.
Στον Ντεριντά υπάρχει μια υπόγεια και περίπλοκη σχέση της γλώσσας με τη γλώσσα, καθώς η αυτή λειτουργεί πάνω στον ίδιο της τον εαυτό και η σκέψη μέσω αυτής της λειτουργίας μετασχηματίζεται σε λέξεις.
Διαβάζοντας τον Λακάν βρίσκεται κανείς αντιμέτωπος με μια εκθαμβωτική σύνταξη που θυμίζει τη σύνταξη του Μαλλαρμέ και είναι εξομολογητικά ποιητική. Υπάρχει ένας μετασχηματισμός της φιλοσοφικής έκφρασης και μια προσπάθεια μετατόπισης των ορίων φιλοσοφίας – λογοτεχνίας. Και πρέπει να θυμηθούμε ότι ο Σαρτρ ήταν επίσης μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας (όπως κι εγώ).
Η ιδιαιτερότητα αυτής της στιγμής της Γαλλικής φιλοσοφίας έχει να κάνει με το παιχνίδι σε διάφορες εκφάνσεις της γλώσσας, με τη μετατόπιση των ορίων μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας, μεταξύ φιλοσοφίας και δράματος.
Μπορεί ακόμη να επιωθεί ότι ένας από τους στόχους της Γαλλικής φιλοσοφίας ήταν η κατασκευή ενός νέου χώρου γραφής, ενός χώρου όπου λογοτεχνία και φιλοσοφία θα ήταν αδιαχώριστες, ενός πεδίου όπου δεν θα ήταν ούτε εξειδικευμένη φιλοσοφία ούτε λογοτεχνία καθεαυτή.
Με άλλα λόγια, ένας χώρος όπου δεν υπάρχει τυπική διαφοροποίηση μεταξύ έννοιας και ζωής, ένας χώρος στον οποίο η διαδικασία της γραφής θα συνίσταται στον προσπορισμό μιας νέας ζωής στην έννοια: μια λογοτεχνική ζωή.
(συνεχίζεται)
Πηγή: New Left Review 35 (2005) (μτφ. Crying Wolf)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου