Ο Μαρξισμός στον 21ο Αιώνα – Προσημειώσεις (4) και μια φαντασματολογική παρέκβαση

«Κινηματογράφος+ψυχανάλυση=επιστήμη των φαντασμάτων» - Z. Ντεριντά
 
Η φαντασματολογία (ή εμμονολογία κατά Παπαγιώργη) (hauntology) δεν έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στους μαρξιστές. Αντίθετα, η ιδέα άρεσε ιδιαίτερα στους λογοτεχνικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους. Όπως έγραψα χθες, ο Ντεριντά ήξερε σε ποιους απευθυνόταν.

Η ιδέα ήταν πιο παλιά. Μια δεκαετία πριν τη διάλεξη «Φαντάσματα του Μαρξ», ο Ντεριντά σκιαγραφεί την αδιαφανή τέχνη και επιστήμη των φαντασμάτων στην ταινία Ghost Dance του Ken McMullen (1983).

Κοντολογής, έχουμε να κάνουμε με μια «οντολογία» στην οποία η φιλοσοφική αναζήτηση δεν εξετάζει τις αρχές της ύπαρξης και συγκρότησης του όντος αλλά τη μορφή του φαντάσματος ως κάτι που δεν είναι ούτε ζωντανό ούτε νεκρό, ως κάτι που δεν είναι ούτε παρόν ούτε απόν. Ο στοχασμός πάνω στο φάντασμα είναι μια ηθική προσταγή στο βαθμό που το φάντασμα καταλαμβάνει το χώρο του Άλλου, δλδ, κάθε περιθωριοποιημένης μορφής: του ξένου, του μετανάστη, του ορφανού, της χήρας, του εβραίου, κ.λπ.

Φυσικά, δεν έχει να κάνει με το αν πιστεύει ή όχι κάποιος στα φαντάσματα. Όπως γράφει ο Jameson [4]:

«[…] H φα(ντα)σματικότητα (spectrality) δεν συνεπάγεται πίστη στα φαντάσματα ή στο ότι το παρελθόν (και ίσως και το μέλλον που τα φαντάσματα προφητεύουν) είναι ζωντανό και δρα μέσα στο παρόν: απλά μας λέει, αν μπορούμε να την φανταστούμε να μιλάει, ότι το ζωντανό παρόν σπάνια είναι τόσο αύταρκες όσο ισχυρίζεται ότι είναι, ότι θα κάναμε καλά αν δεν βασιζόμαστε στην πυκνότητα και τη σταθερότητά του, οι οποίες θα μπορούσαν υπό κάποιες ιδιαίτερες συνθήκες να μας προδώσουν». 

 

Την ιδέα της φαντασματολογίας ο Ντεριντά την αντλεί από το έργο των ψυχαναλυτών Nicolas Abraham  και Maria Torok που είχαν σημαντικό θεωρητικό και θεραπευτικό έργο πάνω στη διαγενεαλογική μεταβίβαση τραυμάτων και οικογενειακών μυστικών και άσκησαν κάποια επίδραση (περιθωριακή) στους λογοτεχνικούς κριτικούς της ψυχαναλυτικής σχολής.

 

Από την άλλη μεριά, γύρω από τον Ντεριντά στήθηκε μια μικρή ακαδημαϊκή βιομηχανία (ενδεικτικά: Jodey Castricano, Cryptomimesis: The Gothic and Jacques Derrida’s Ghost Writing, McGill-Queen’s University Press 2001, Jean-Michel Rabate’, The Ghosts of Modernity, Gainesville, University Press of Florida 1996, και φυσικά η Βασίλω Slavoj Zizek ‘Introduction: The Spectre of Ideology’ στο Mapping Ideology, ed. by Slavoj Zizek, Verso 1994).

Οι δυο φαντασματολογίες διαφοροποιούνται πρώτα από όλα στην ορολογία: specter στον Ντεριντά, phantom σε Abraham και Torok. Στον μεν Ντεριντά έχουμε μια αποδημηστική μορφή που μετεωρίζεται μεταξύ ζωής και θανάτου, μεταξύ απουσίας και παρουσίας και θέτει υπό αμφισβήτηση τα καθιερωμένα, προσφέροντας ένα παραγωγικό άνοιγμα στο νόημα παραμένοντας η ίδια μυστική. Δεν ανήκει στο πεδίο της γνώσης [5]:

«[…] Για την ακρίβεια είναι κάτι που δεν ξέρουμε, και δεν ξέρουμε αν είναι, αν υπάρχει, αν αντιστοιχεί σε ένα όνομα και σε μιαν ουσία. Δεν το ξέρουμε: όχι από άγνοια, αλλά επειδή αυτό το μη αντικείμενο, αυτό το παρόν απόν, αυτή η παρουσία ενός απόντος ή ενός χαμένου δεν προκύπτει πλέον από τη γνώση. Δεν ξέρουμε αν είναι ζωντανό ή αν είναι νεκρό».

Στους Abraham και Torok έχουμε ένα κρυμμένο νόημα που πρέπει να αποκαλυφθεί και έτσι να προσφέρει μια μικρή νίκη της ζωής και του έρωτα επί του θανάτου. (Για μια εκτεταμένη συζήτηση των δυο φαντασματολογιών, ο αναγνώστης μπορεί να δει την εργασία του Colin Davis «Hauntology, spectres and phantoms». Όσοι δεν έχουν πρόβαση στο περιοδικό και επιθυμούν να διαβάσουν την εργασία, ας με ενημερώσουν για να τους το στείλω). 

 

Μέσα σ' αυτά τα χρόνια, η φαντασματολογία, ως ερευνητική μέθοδος που προέκυψε ως αποτέλεσμα της εξάρθρωσης του χρόνου (time is out of joint), εμπνέει, πέρα από τη λογοτεχνική κριτική και θεωρία, τις παραστατικές τέχνες, τη φιλοσοφία,  την πολιτική, την ποίηση και τη μυθοπλασία, και τη μουσική.

Και είχε πέραση. Όπως λέει και ο Mark Fisher, συγγραφέας του «Capitalist Realism, is there no alternative?», μια από τις πιο σοφιστικέ φιγούρες του σύχρονου ρεφορμισμού, 

«[...] η φαντασματολογική διάσταση υπάρχει σε πολλές όψεις της κουλτούρας. Στην ουσία, ο Φρόιντ στο «Μωυσής και Μονοθεϊσμός» υποστήριζε ότι η κοινωνία θεμελιώνεται σε μια φαντασματολογική βάση: «τη φωνή του νεκρού πατέρα». Όταν προσπαθήσεις να σκεφτείς πάνω σε αυτό, θα δεις ότι όλες οι μορφές αναπαράστασης είναι φαντασματικές. Το έργο τέχνης δεν κατατρέχεται μόνο από την ιδανική μορφή της οποίας αποτελεί μια μη τέλεια αναπαράσταση αλλά και από αυτό που διαφεύγει της αναπαράστασης».

Ναί, είχε πέραση. Έως ότου η κρίση έκανε την εμφάνισή της, όχι ως φάντασμα, αλλά ως κωλοδάκτυλο.

Και να και η σελιδα στο facebook