Ο Μαρξισμός στον 21ο Αιώνα - Προσημειώσεις (2)

Κλείνοντας τις προσημειώσεις (1) για το Μαρξισμό στον 21ο αιώνα, αναρωτιόμουν για ένα φίλο μου
που ζει σε μια επαμφοτερίζουσα κοινωνικοοικονομική κατάσταση: φτωχός στη Ελβετία, πάμπλουτος στην Αφρική, και απορεί:

"Τί να μας πεί ο μαρξισμός σήμερα";

Για να του απαντήσω, όπως καταλαβαίνετε, πρέπει να καταλάβω το "σήμερα" και το μαρξιμό του "σήμερα".

Όσον αφορά το "να καταλάβω το "σήμερα"", υπάρχουν πολλές πηγές, υπάρχει το προσωπικό βίωμα (και "αυτόνομο" και "διαμοιρασμένο"), οπότε δεν χρειάζονται παρά ελάχιστα.

Όσον αφορά το "μαρξιμό του "σήμερα"", όμως; Τί γίνεται;

Θα προσπαθήσω να το διαλεκτικά....

Με το κλείσιμο του 20ου αιώνα (κατά την πρώτη δεκαετία του 21ου κατά Hobsbawm), και μετά από μια εικοσαετία περιφρόνησης στην καλύτερη περίπτωση και τελικής απόφασης ότι αυτός είναι νεκρός στη χειρότερη («Requiem for Marx»), ο Μαρξ έκανε ξανά την εμφάνισή του στις σελίδες του αστικού τύπου.

Οι λόγοι για την περιφρόνηση αυτή ήταν αρκετοί:

1. Τα σοσιαλιστικά κράτη είχαν αποτύχει να αποτελέσουν ένα εναλλακτικό πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης απέναντι στην φιλελεύθερη και την απολυταρχική αντιπροσωπευτική αστική δημοκρατία

2. Ο γάμος της σοσιαλδημοκρατίας με την ελεύθερη αγορά και η αποκήρυξη κάθε σοσιαλιστικής πολιτικής ιδέας και αξίας

3. Η ιδεολογική ηγεμονία της δεξιάς και η υιοθέτηση της πολιτικής της σε παγκόσμιο επίπεδο (η λεγόμενη U turn – στροφή – του Μιττεράν το 1984, για παράδειγμα)

4. Μετατόπιση του ενδιαφέροντος της έρευνας σε θέματα που η μαρξιστική σχολή δεν είχε αναπτύξει επαρκώς – πολιτισμός, κατανάλωση, ταυτότητα, νέα μορφές γνώσης συστήματα πληροφορικής κ.λπ. Οι μεταμοντέρνοι στοχαστές επέμεναν για την πολυπλοκότητα/διαφορετικότητα του κόσμου, έναν κόσμο γεμάτο πολιτισμικές διαχύσεις, αποστάξεις, απορροφήσεις, κ.λπ., έναν κόσμο που κανένα θεωρητικό σχέδιο δεν μπορεί κατανοήσει πλήρως και να δείξει τα κατάλληλα μονοπάτια που πρέπει να ακολουθήσουν οι άνθρωποι/κοινωνίες. Υπό αυτήν την προοπτική, οι βασικές ιδέες του Μαρξ, δλδ, η υλιστική αντίληψη της ιστορίας και η διαλεκτική μεθοδολογία, ετίθεντο υπό ευθεία αμφισβήτηση.

5. Η «χαλάρωση» που υπέστη η συνεκτικότητα το μαρξικού θεωρητικού σώματος από την ανακάλυψη παλιότερων χειρογράφων του Μαρξ που υπέδειξαν αντιφάσεις και αποκλίσεις από το μετέπειτα έργο, γεγονός που έκανε ορισμένους να μιλάνε για «Δύο Μαρξισμούς» [1]. Το χειρότερο: πέρα από τη σημασία που είχαν οι νέες μαρξιστικές θεωρήσεις, αυτό που έμενε σαν χειροπιαστό αποτέλεσμα ήταν ένα αυξανόμενο χάσμα μεταξύ θεωρίας και πράξης και μια έντονη αίσθηση εκλεκτικισμού.

Το έναυσμα για αλλαγή του γενικότερου αντιμαρξιστικού και αντιμαρξικού κλίματος που είχαν δημιουργήσει με την διακήρυξη του τέλους των «μεγάλων αφηγήσεων» οι μεταμοντερνιστές θεωρητικοί και για αλλαγή της αντιμετώπισης του Μαρξ από τον αστικό τύπο και την παράπλευρη βιομηχανία, δόθηκε με την έκδοση των «Φαντασμάτων του Μαρξ» (1993) του Ζ. Ντεριντά (ήταν η εναρκτήρια διάλεξη ενός συνεδρίου με τίτλο «Whither Marxism?” που είχε διοργανωθεί από το University of California την προηγούμενη χρονιά).

Αν και από το βιβλίο δεν μπορεί να βγει κάποιο ουσιαστικό συμπέρασμα αφού ο γάλλος φιλόσοφος γράφει στο γνωστό του ύφος ένα κείμενο που μοιάζει με συνειδησιακό χείμαρρο, ένα δοκιμιακό αισθητικό λαβύρινθο γεμάτο απόκρημνες παρεκβάσεις με επιτηδευμένους τίτλους («Εμφάνιση του αφανούς: η φαινομενική «ταχυδακτυλουργία»), επιχειρώντας μια φασματολογική/εμμονολογική (!!!) ανάγνωση του Μαρξ μέσω Σαίξπηρ (Αμλετ, σάπιο βασίλειο, φαντάσματα) που φαίνεται τελικά να καταλήγει σε μια μεταφυσική / μυστικιστική αποτίμηση της δύναμης του μαρξικού λόγου.

Γράφει στο Κεφάλαιο Ι του βιβλίου («Κελεύσματα του Μαρξ») του βιβλίο (σε ύφος σαιξπηρικό) [2]:

«Θα είναι πάντα σφαλερό αν δεν διαβάζουμε, δεν ξαναδιαβάζουμε και δεν συζητάμε τον Μαρξ […] Ολοένα και περισσότερο θα είναι σφάλμα, ολιγωρία της θεωρητικής, φιλοσοφικής, πολιτικής ευθύνης. Αφότου η δογματική μηχανή και οι «μαρξιστικοί» ιδεολογικοί μηχανισμοί (κράτη, κόμματα, θύλακοι, συνδικάτα και άλλοι σχηματισμοί ιδεολογικής προπαγάνδας) τελούν υπό εξαφάνιση, το μόνο που μας απομένει για να αποσείσουμε αυτήν την ευθύνη είναι κάποιο άλλοθι, όχι κάποια συγνώμη. Διαφορετικά δεν υπάρχει μέλλον. Όχι χωρίς τον Μαρξ, όχι δεν υπάρχει μέλλον χωρίς αυτόν. Χωρίς την ανάμνηση και την κληρονομιά του Μαρξ, όπως και να είναι με έναν κάποιο Μαρξ, με την ιδιοφυΐα του, ένα τουλάχιστον από τα πνεύματά του. Γιατί αυτή θα είναι η υπόθεσή μας ή μάλλον η ειλημμένη μας θέση: υπάρχουν πλείονα του ενός, πρέπει να υπάρχουν πλείονα του ενός».

Για να καταλήξει:

 
«Πιθανώς αξίζει να αναστρέψουμε την ερώτηση: μπορούμε να μιλήσουμε γενικά αν κάποιο φάντασμα δεν επανέρχεται; Αν τουλάχιστον αγαπά τη δικαιοσύνη, το «σοφό» του μέλλοντος, το «διανοούμενο» της αύριο, θα έπρεπε να το μάθει, και απ αυτόν. Θα έπρεπε να μάθει να ζει μαθαίνοντας, όχι μόνο να συζητάει με το φάντασμα αλλά να διαλέγεται μαζί του, μαζί της, να του δίνει και να του παίρνει ο λόγο, έστω εν εαυτώ, στον άλλον, στον άλλον εαυτό μου: τα φάσματα είναι πάντα εδώ, έστω και αν δεν υπάρχουν, έστω και αν δεν είναι πια, έστω κι αν δεν είναι ακόμα. Μας επιτρέπουν να ξανασκεφτούμε την «παρουσία» αφ’ ης στιγμής ανοίγουμε το στόμα, ακόμα και σε δημόσια συζήτηση και κυρίως όταν μιλάμε μια ξένη γλώσσα»

Και για να «λιώσει» τους οπαδούς του, πετάει το

«Thou art a scholar; speak to it, Horatio»

και «κλείνει» με τα φαντάσματα:

Παρ’ όλες τις αδυναμίες, τα παιχνίδια και τις τσαχπινιές του Ντεριντά, η σημασία του έγκειται στο ότι με την παρέμβαση του, με δεδομένο ότι ήταν ένας από του σουπερ σταρ της διανόησης και must, έδινε το σήμα για την επιστροφή του ασώτου στο προσκήνιο.

Και πόσο μάλλον που η ανά τον κόσμο διανόηση περίμενε πως και πως τη θέση που θα έπαιρνε ο Ντεριντά απέναντι στον Μαρξ. Τόσα χρόνια στο κουρμπέτι, δεν είχε πάρει θέση.

Και όταν τον ρωτούσαν σχετικά, απαντούσε ότι αυτό θα γίνει στην ώρα του.

Με τη διαφωνία ανάμεσα σε Ντεριντά και την Gayatri Chakravorty Spivak - την καλύτερη μαθήτριά του και μεταφράστρια της Γραμματολογίας στα αγγλικά (δηλ., υπεύθυνη σε σημαντικό βαθμό για την παγκόσμια επιτυχία του Ντεριντά) - για το ποιος εφαρμόζει την αποδόμηση καλύτερα στο μαρξικό κειμενικό σώμα, το γλυκό ήρθε κι έδεσε...

Και έπεται συνέχεια....

Σημειώσεις

[1] Δύο μαρξισμοί. Η πιο γνωστή διχοτόμηση είναι η αλτουσεριανή. Η διχοτόμηση αυτή, που ο Αλτουσέρ παρουσιάζει ως «επιστημολογική τομή», μιλάει για έναν Μαρξ της νεότητας και τον «αυθεντικό» Μαρξ της της Γερμανικής Ιδεολογίας, του Μανιφέστου και του Κεφαλαίου.
[2] Τα αποσπάματα είναι σπό την έκδοση Ζακ Ντεριντά, Φαντάσματα του Μαρξ, Εκκρεμές 2000.

(συνεχίζεται)