του Αλαίν Μπαντιού
Υπέρ και εναντίον του Φρόιντ
Παράλληλη με την επινόηση της νέας γραφής είναι η δημιουργία ενός νέου γνωστικού πεδίου μέσα στη φιλοσοφία και μαζί η αναδιάρθρωση του φιλοσοφικού πεδίου μάχης.
Το ορθολογικό, συνειδητοποιημένο υποκείμενο του Ντεκάρτ δεν είναι πια το υποκείμενο που ενδιαφέρει. Το σύγχρονο ανθρώπινο υποκείμενο είναι πιο σκοτεινό, πιο περίπλοκο από το καρτεσιανό μοντέλο, περισσότερο εμπλεκόμενο στη διαδικασία της παραγωγής ή της δημιουργίας, ένα υποκείμενο που κρύβει μέσα του πολύ μεγαλύτερες δυνάμεις.
Η Γαλλική φιλοσοφία αναζητεί το όνομα αυτού του υποκειμένου και το στοχασμό πάνω σ’ αυτό. Το ότι ψυχανάλυση είναι ένας συνομιλητής σε αυτή τη διαδιακασία οφείλεται στο ότι η επινόηση του Φρόιντ ήταν, στην ουσία της, μια ακόμη πρόταση σχετική με αυτό το υποκείμενο.
Αυτό που ο Φρόιντ εισήγαγε με την ιδέα του ασυνείδητου ήταν η αντίληψη ενός ανθρώπινου υποκειμένου που ήταν κάτι περισσότερο από το συνειδητό – περιείχε το συνειδητό αλλά περιοριζόταν σ’ αυτό. Το «ασυνείδητο» ήταν θεμελιώδους σημασίας.
Έτσι, η σύγχρονη Γαλλική φιλοσοφία ενεπλάκη σε μια μακροχρόνια συζήτηση με την ψυχανάλυση. Η συζήτηση αυτή ήταν δραματική, περίπλοκη και αποκαλυπτική και για τα δυο ρεύματα σκέψης.
Πιο σημαντική ήταν η διαίρεση της Γαλλικής φιλοσοφίας, από τη μια μεριά σ’ αυτό που θα αποκαλούσα υπαρξιακό βιταλισμό με καταγωγή από τον Μπερξόν και κύριους εκπροσώπους τον Σαρτρ, τον Φουκώ και τον Ντελέζ και από την άλλη μεριά στον εννοιακό φορμαλισμό με καταγωγή από τον Μπρούνσβικ και κύριους εκπροσώπους τον Αλτουσέρ και τον Λακάν.
Εκεί που τα δυο ρεύματα σκέψης συναντιούνται είναι το ζήτημα του υποκειμένου, το οποίο, σε όρους Γαλλικής φιλοσοφίας, μπορεί τελικά να οριστεί ως το ον που θέτει αυτό το ερώτημα.
Κατά μια συγκεκριμένη έννοια το φροϋδικό ασυνείδητο καταλαμβάνει τον ίδιο χώρο. Είναι κάτι εξίσου ζωτικό και υπάρχον, που παράγει, που θέτει το ζήτημα της έννοιας του υποκειμένου. Πώς μπορεί μια ύπαρξη να θέση ένα ερώτημα, πως μπορεί να δημιουργηθεί κάτι έξω από το σώμα;
Εάν αυτό είναι το κεντρικό ερώτημα, τότε μπορούμε να καταλάβουμε γιατί η φιλοσοφία μπήκε σε έναν τόσο έντονο διάλογο με την ψυχανάλυση.
Και είναι φυσικό, όταν κοινοί στόχοι επιδιώκονται με διαφορετικά μέσα, να αναπτύσσονται τριβές και αντιθέσεις. Υπάρχει ένα στοιχείο ταύτισης – κάνεις το ίδιο πράγμα που κάνω κι εγώ – αλλά κι ένα στοιχείο αντιπαλότητας: το κάνεις με διαφορετικό τρόπο.
Η σχέση φιλοσοφίας και ψυχανάλυσης στο πλαίσιο της Γαλλικής φιλοσοφίας είναι ακριβώς αυτή: μια σχέση ανταγωνισμού και συνεργασίας, σαγήνης και διαμάχης, αγάπης και μίσους. Επομένως, δεν πρέπει να απορεί κανείς για το ότι η σχέση αυτή είναι τόσο βίαιη και τόσο περίπλοκη.
Τρία είναι τα κείμενα που μπορούν να δώσουν μια ιδέα των παραπάνω.
Το πρώτο είναι ίσως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ανταγωνισμού – συνεργασίας. Είναι από τα πρώτα έργα του Μπασελάρ, η «Ψυχανάλυση της Φωτιάς» (1938) στο οποίο προδιαγράφει μια νέα ψυχανάλυση θεμελιωμένη στην ποίηση και το όνειρο, μια ψυχανάλυση των στοιχείων – φωτιά, νερό, αέρας και γη. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο Μπασελάρ προσπαθεί να αντικαταστήσει την φροϋδική σεξουαλική αναστολή με την ονειροπόληση, να καταδείξει ότι αυτή είναι είναι η μεγαλύτερη και πιο ανοιχτή κατηγορία.
Το δεύτερο κείμενο έρχεται από το τέλος του «Το Είναι και το Μηδέν», όπου ο Σαρτρ, με τη σειρά του, προτείνει τη δημιουργία μιας νέας ψυχανάλυσης, αντιπαραθέτοντας στην «εμπειρική» ψυχανάλυση του Φρόιντ το δικό του θεωρητικό υπαρξιακό μοντέλο. Ο Σαρτρ αναζητά την αντικατάσταση του φροϋδικού συμπλόκου – τη δομή του ασυνείδητου – με αυτό που ορίζει ως «πρωτογενή επιλογή». Γι’ αυτόν, αυτό που ορίζει το υποκείμενο δεν είναι μια δομή, νευρωτική ή διεστραμένη, αλλά ένα θεμελιώδες σχέδιο της ύπαρξης. Για άλλη μια φορά, ένα παράδειγμα συνδυασμένης αντιπαλότητας -συνέργιας.
Το τρίτο κείμενο είναι το Κεφάλαιο 4 του «Αντι-Οιδίποδα» των Ντελέζ και Γκουαταρί. Εδώ η ψυχανάλυση αντικαθίσταται από μια μέθοδο που ο Ντελέζ αποκαλεί σχιζοανάλυση σε ευθεία αντιπαράθεση με τον Φρόιντ.
Για τον Μπασελάρ είναι μάλλον ονειροπόληση παρά αναστολή, για τον Σαρτρ το σχέδιο παρά το σύνδρομο. Για τον Ντελέζ, όπως γίνεται σαφές στον «Αντι-Οιδίποδα», είναι η κατασκευή μάλλον παρά η έκφραση. Η βασική του ένσταση στην ψυχανάλυση είναι ότι δεν κάνει τίποτε παραπάνω από το να εκφράζει τις δυνάμεις του ασυνείδητου ενώ όφειλε να το κατασκευάζει. Μιλάει ευθέως για αντικατάσταση της «φροϋδικής έκφρασης» με την κατασκευή που είναι το έργο της σχιζοανάλυσης. Είναι τουλάχιστον εντυπωσιακό να βρίσκουμε τρεις φιλόσοφους, τον Μπασελάρ, τον Σαρτρ και τον Ντελέζ, να προτείνουν την αντικατάσταση της ψυχανάλυσης με ένα, διαφορετικό ο καθένας, άλλο μοντέλο.
Πηγή: New Left Review 35 (2005) (μτφ. Crying Wolf)
Υπέρ και εναντίον του Φρόιντ
Παράλληλη με την επινόηση της νέας γραφής είναι η δημιουργία ενός νέου γνωστικού πεδίου μέσα στη φιλοσοφία και μαζί η αναδιάρθρωση του φιλοσοφικού πεδίου μάχης.
Το ορθολογικό, συνειδητοποιημένο υποκείμενο του Ντεκάρτ δεν είναι πια το υποκείμενο που ενδιαφέρει. Το σύγχρονο ανθρώπινο υποκείμενο είναι πιο σκοτεινό, πιο περίπλοκο από το καρτεσιανό μοντέλο, περισσότερο εμπλεκόμενο στη διαδικασία της παραγωγής ή της δημιουργίας, ένα υποκείμενο που κρύβει μέσα του πολύ μεγαλύτερες δυνάμεις.
Η Γαλλική φιλοσοφία αναζητεί το όνομα αυτού του υποκειμένου και το στοχασμό πάνω σ’ αυτό. Το ότι ψυχανάλυση είναι ένας συνομιλητής σε αυτή τη διαδιακασία οφείλεται στο ότι η επινόηση του Φρόιντ ήταν, στην ουσία της, μια ακόμη πρόταση σχετική με αυτό το υποκείμενο.
Αυτό που ο Φρόιντ εισήγαγε με την ιδέα του ασυνείδητου ήταν η αντίληψη ενός ανθρώπινου υποκειμένου που ήταν κάτι περισσότερο από το συνειδητό – περιείχε το συνειδητό αλλά περιοριζόταν σ’ αυτό. Το «ασυνείδητο» ήταν θεμελιώδους σημασίας.
Έτσι, η σύγχρονη Γαλλική φιλοσοφία ενεπλάκη σε μια μακροχρόνια συζήτηση με την ψυχανάλυση. Η συζήτηση αυτή ήταν δραματική, περίπλοκη και αποκαλυπτική και για τα δυο ρεύματα σκέψης.
Πιο σημαντική ήταν η διαίρεση της Γαλλικής φιλοσοφίας, από τη μια μεριά σ’ αυτό που θα αποκαλούσα υπαρξιακό βιταλισμό με καταγωγή από τον Μπερξόν και κύριους εκπροσώπους τον Σαρτρ, τον Φουκώ και τον Ντελέζ και από την άλλη μεριά στον εννοιακό φορμαλισμό με καταγωγή από τον Μπρούνσβικ και κύριους εκπροσώπους τον Αλτουσέρ και τον Λακάν.
Εκεί που τα δυο ρεύματα σκέψης συναντιούνται είναι το ζήτημα του υποκειμένου, το οποίο, σε όρους Γαλλικής φιλοσοφίας, μπορεί τελικά να οριστεί ως το ον που θέτει αυτό το ερώτημα.
Κατά μια συγκεκριμένη έννοια το φροϋδικό ασυνείδητο καταλαμβάνει τον ίδιο χώρο. Είναι κάτι εξίσου ζωτικό και υπάρχον, που παράγει, που θέτει το ζήτημα της έννοιας του υποκειμένου. Πώς μπορεί μια ύπαρξη να θέση ένα ερώτημα, πως μπορεί να δημιουργηθεί κάτι έξω από το σώμα;
Εάν αυτό είναι το κεντρικό ερώτημα, τότε μπορούμε να καταλάβουμε γιατί η φιλοσοφία μπήκε σε έναν τόσο έντονο διάλογο με την ψυχανάλυση.
Και είναι φυσικό, όταν κοινοί στόχοι επιδιώκονται με διαφορετικά μέσα, να αναπτύσσονται τριβές και αντιθέσεις. Υπάρχει ένα στοιχείο ταύτισης – κάνεις το ίδιο πράγμα που κάνω κι εγώ – αλλά κι ένα στοιχείο αντιπαλότητας: το κάνεις με διαφορετικό τρόπο.
Η σχέση φιλοσοφίας και ψυχανάλυσης στο πλαίσιο της Γαλλικής φιλοσοφίας είναι ακριβώς αυτή: μια σχέση ανταγωνισμού και συνεργασίας, σαγήνης και διαμάχης, αγάπης και μίσους. Επομένως, δεν πρέπει να απορεί κανείς για το ότι η σχέση αυτή είναι τόσο βίαιη και τόσο περίπλοκη.
Τρία είναι τα κείμενα που μπορούν να δώσουν μια ιδέα των παραπάνω.
Το πρώτο είναι ίσως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ανταγωνισμού – συνεργασίας. Είναι από τα πρώτα έργα του Μπασελάρ, η «Ψυχανάλυση της Φωτιάς» (1938) στο οποίο προδιαγράφει μια νέα ψυχανάλυση θεμελιωμένη στην ποίηση και το όνειρο, μια ψυχανάλυση των στοιχείων – φωτιά, νερό, αέρας και γη. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο Μπασελάρ προσπαθεί να αντικαταστήσει την φροϋδική σεξουαλική αναστολή με την ονειροπόληση, να καταδείξει ότι αυτή είναι είναι η μεγαλύτερη και πιο ανοιχτή κατηγορία.
Το δεύτερο κείμενο έρχεται από το τέλος του «Το Είναι και το Μηδέν», όπου ο Σαρτρ, με τη σειρά του, προτείνει τη δημιουργία μιας νέας ψυχανάλυσης, αντιπαραθέτοντας στην «εμπειρική» ψυχανάλυση του Φρόιντ το δικό του θεωρητικό υπαρξιακό μοντέλο. Ο Σαρτρ αναζητά την αντικατάσταση του φροϋδικού συμπλόκου – τη δομή του ασυνείδητου – με αυτό που ορίζει ως «πρωτογενή επιλογή». Γι’ αυτόν, αυτό που ορίζει το υποκείμενο δεν είναι μια δομή, νευρωτική ή διεστραμένη, αλλά ένα θεμελιώδες σχέδιο της ύπαρξης. Για άλλη μια φορά, ένα παράδειγμα συνδυασμένης αντιπαλότητας -συνέργιας.
Το τρίτο κείμενο είναι το Κεφάλαιο 4 του «Αντι-Οιδίποδα» των Ντελέζ και Γκουαταρί. Εδώ η ψυχανάλυση αντικαθίσταται από μια μέθοδο που ο Ντελέζ αποκαλεί σχιζοανάλυση σε ευθεία αντιπαράθεση με τον Φρόιντ.
Για τον Μπασελάρ είναι μάλλον ονειροπόληση παρά αναστολή, για τον Σαρτρ το σχέδιο παρά το σύνδρομο. Για τον Ντελέζ, όπως γίνεται σαφές στον «Αντι-Οιδίποδα», είναι η κατασκευή μάλλον παρά η έκφραση. Η βασική του ένσταση στην ψυχανάλυση είναι ότι δεν κάνει τίποτε παραπάνω από το να εκφράζει τις δυνάμεις του ασυνείδητου ενώ όφειλε να το κατασκευάζει. Μιλάει ευθέως για αντικατάσταση της «φροϋδικής έκφρασης» με την κατασκευή που είναι το έργο της σχιζοανάλυσης. Είναι τουλάχιστον εντυπωσιακό να βρίσκουμε τρεις φιλόσοφους, τον Μπασελάρ, τον Σαρτρ και τον Ντελέζ, να προτείνουν την αντικατάσταση της ψυχανάλυσης με ένα, διαφορετικό ο καθένας, άλλο μοντέλο.
Πηγή: New Left Review 35 (2005) (μτφ. Crying Wolf)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου