Ο φετιχισμός των ψηφιακών προϊόντων και η κρυμμένη εκμετάλλευση

Από Wu Ming 

Φετιχισμός, Υποδούλωση, Απελευθέρωση

Όποτε μιλάμε για το ίντερνετ, τη «μυθολογική μηχανή» στις κουβέντες μας – με τη στήριξη της ιδεολογίας που αναπνέουμε κάθε μέρα, είτε μας αρέσει είτε όχι – αναπαράγει έναν μύθο: την ιδέα της τεχνολογίας ως μιας αυτόνομης δύναμης, ενός υποκειμένου με το δικό του πνεύμα, μιας πραγματικότητας που αναπτύσσεται από μόνη της, αυθόρμητα και τελειολογικά. Κάποιος είχε μέχρι και την εξαιρετική ιδέα να αποδοθεί το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης στο ίντερνετ (το οποίο, απλώς όπως κάθε άλλη υποδομή και δίκτυο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για κάθε σκοπό, συμπεριλαμβανομένου και του πολέμου).

Αυτή η ρητορική συγκαλύπτει τις σχέσεις τάξης, ιδιοκτησίας και παραγωγής: μπορούμε να δούμε μόνο τα φετίχ τους. Να γιατί οι σελίδες του Καρλ Μαρξ αφιερωμένες στο φετιχισμό των προϊόντων είναι ακόμη χρήσιμες (τα πλάγια γράμματα δικά μου).

«Υπάρχει μια σαφής κοινωνική σχέση μεταξύ των ανθρώπων, η οποία υποθέτει, στα μάτια τους, την επίφαση των σχέσεων μεταξύ πραγμάτων».

«Επίφαση των σχέσεων μεταξύ πραγμάτων». Όπως οι υπολογιστές είναι διασυνδεδεμένοι σχηματίζοντας τον ιστό. Πίσω από τη φαντασμαγορία του ίντερνετ βρίσκεται ένα σύνολο σαφών κοινωνικών σχέσεων και ο Μαρξ εννοεί σχέσεις παραγωγής, σχέσεις εκμετάλλευσης.
Η ρητορική του δικτύου κρύβει αυτές τις σχέσεις. Είναι όντως δυνατό να μιλάμε για το ίντερνετ για ώρες, μέρες, μήνες, αγγίζοντας μόνο οριακά το θέμα σε ποιον ανήκει, ποιος έχει πραγματικά τον έλεγχο των κόμβων, της υποδομής, του υλικού. Πολύ λιγότερο γίνεται συζήτηση για την πυραμίδα της εργασίας – συμπεριλαμβανομένης της δουλικής εργασίας – που είναι ενσωματωμένη στις συσκευές που χρησιμοποιούμε (υπολογιστές, smartphone, e-readers κλπ) και ως αποτέλεσμα στο ίντερνετ το ίδιο.

Κάθε μέρα, επιχειρήσεις απαλλοτριώνουν κοινωνικό πλούτο στο δίκτυο και καταπιέζουν παρασκηνιακά την εργατική τάξη σε κάθε γωνιά της Γης. Παρ' όλ' αυτά θεωρούνται λιγότερο «εμπορικές» από άλλες.

Μέχρι να συνειδητοποιήσουμε ότι η Apple είναι σαν την Monsanto, ότι η Google είναι σαν τη Novartis, ότι το να παινεύεις μια εταιρία είναι η πιο τοξική ρητορική που θα μπορούσες να επιλέξεις, είτε ασχολούμαστε με την Google, Fiat, Facebook, Disney ή τη Nestlé – μέχρι να το συνειδητοποιήσουμε αυτό, θα παραμείνουμε στο δίχτυ σαν ψάρια.

[Ας ξεκαθαρίσω τα πράγματα: έχω όντως Mac και μ' αυτό δουλεύω καλά. Έχω επίσης ένα iPod, ένα smartphone με Android και ένα Kindle. Η δουλειά μου απαιτεί να γνωρίζω και να ερευνώ τους τρόπους με τους οποίους μοιράζεται ο πολιτισμός και χρησιμοποιείται το δίκτυο. Όπως θα εξηγήσω στη συνέχεια, αυτό το δοκίμιο δεν εστιάζει στη συμπεριφορά του μεμονωμένου καταναλωτή, της μεμονωμένης καταναλώτριας – συμπεριφορά πάνω στην οποία έχει χτιστεί μια εκτρέπουσα ρητορική τα τελευταία χρόνια – ούτε υπαινίσσεται οποιαδήποτε κατηγορία εναντίου αυτού ή αυτής για ηθική «ασυναρτησία». Αυτό που συζητώ εδώ είναι η ανάγκη της σύνδεσης του ηλεκτρονικού ακτιβισμού με τους αγώνες που λαμβάνουν χώρα ενάντια στο ρεύμα, κατά τη φάση παραγωγής του υλικού.]

Εξαιτίας του φετιχισμού του δικτύου, ο προβολέας πέφτει πάντα στις πρακτικές της απελευθέρωσης που διακατέχουν το ίντερνετ – δηλαδή πρακτικές σαν αυτές στις οποίες εμείς στο Wu Ming έχουμε αφιερώσει χρήμα και προσπάθεια για είκοσι χρόνια-, οι οποίες περιγράφονται κατ' έθιμο ως ο κανόνας. Με αυτόν το τρόπο, ο κόσμος απορρίπτει ως εξαιρέσεις όλες τις πρακτικές υποδούλωσης, π.χ. τη χρήση του δικτύου για την εκμετάλλευση ή τη χαμηλή πληρωμή πνευματικής εργασίας, για τον έλεγχο και τη σύλληψη, την επιβολή νέων ειδώλων και φετίχ, την εξάπλωση της κυρίαρχης ιδεολογίας, την επιβολή του ίδιου οικονομικού καπιταλισμού που μας καταστρέφει.

Στο δίκτυο, οι πρακτικές υποδούλωσης είναι ο κανόνας όσο και οι άλλες. Στην πραγματικότητα, αν θέλουμε να ασκήσουμε κριτική, θα έπρεπε να τις θεωρήσουμε ως κανόνα περισσότερο από τις άλλες, αν λάβουμε υπόψη μας τη γένεση του ίντερνετ, το οποίο ήταν η εξέλιξη του ARPAnet, ενός στρατιωτικού δικτύου υπολογιστών.

Το ερώτημα δεν είναι αν το δίκτυο παράγει ελευθερία ή υποδούλωση: από τη δημιουργία του, παράγει και τα δύο. Αυτό είναι η διαλεκτική του δικτύου, ο ένας παράγοντας πάει πάντα μαζί με τον άλλο, επειδή το δίκτυο είναι η μορφή που έχει πάρει στις μέρες μας ο καπιταλισμός, και ο καπιταλισμός από μόνος του είναι η αντίφαση σε διεργασία. Ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε απελευθερώνοντας το άτομο από τα παλιά φευδαρχικά δεσμά και επιβάλλοντας την ίδια στιγμή νέα είδη υποδούλωσης (στον ελεγχόμενο χρόνο του εργοστασίου, στην παραγωγή υπεραξίας κτλ). Κάτω από τον καπιταλισμό, τα πάντα λειτουργούν έτσι: η κατανάλωση απελευθερώνει και σκλαβώνει, φέρνει απελευθέρωση που είναι ταυτόχρονα μια νέα υποδούλωση και ο κύκλος ξαναρχίζει σε ψηλότερο επίπεδο.

Η αιολόσφαιρα του Ήρωνα

Κατά συνέπεια, ο αγώνας θα έπρεπε να επικεντρωθεί στο να ενισχύσει τις πρακτικές της απελευθέρωσης, ώστε αυτές να αντιπαρατεθούν ενάντια στις πρακτικές της υποδούλωσης. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο αν σταματήσουμε να θεωρούμε την τεχνολογία ως μία αυτόνομη δύναμη και να συνειδητοποιήσουμε ότι έχει καλουπωθεί και οδηγηθεί από σχέσεις ιδιοκτησίας, σχέσεις εξουσίας και σχέσεις παραγωγής. Αν η τεχνολογία μπορούσε να αναπτυχθεί έξω από αυτές τις σχέσεις, απλά και μόνο χάρη στην καινοτομίατης, η ατμομηχανή θα είχε υιοθετηθεί τον 1ο αιώνα μ.Χ., όταν ο Ήρωνας της Αλεξάνδρειας εφηύρε την αιολόσφαιρα – αλλά ο αρχαίος τρόπος παραγωγής δεν χρειάζονταν μηχανές, αφού όλη η απαραίτητη εργατική δύναμη παρέχονταν από τους σκλάβους και κανείς δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να φανταστεί κάποια συγκεκριμένη εξέλιξη αυτής της εφεύρεσης.

Φετιχοποιώντας την τεχνολογία ως μια αυτόνομη δύναμη, παραμένουμε παγιδευμένοι μέσα στο παλιό ενοιολογικό πλαίσιο «Κήνσορες και θεράποντες» (1). Αν κάνεις το οποιοδήποτε κριτικό σχόλιο σχετικά με το δίκτυο, ο «θεράπων» θα σε θεωρήσει λανθασμένα ως «κήνσορα» και θα σε κατηγορήσει για ασυνέπεια ή/και σκοταδισμό. Η πρώτη κατηγορία επανέρχεται με φράσεις όπως: «Εσύ δεν χρησιμοποιείς υπολογιστή αυτή τη στιγμή;», «Δεν αγοράζεις κι εσύ βιβλία από το Amazon;», «Έχεις κι εσύ smartphone!» κ.ο.κ.. Η τελευταία εκφράζεται με τη μορφή άχρηστων κηρυγμάτων του τύπου: «Προσπάθησε να φανταστείς έναν κόσμο χωρίς το ίντερνετ...».

Από την άλλη, κάθε επιχείρημα σχετικά με τις θετικές πλευρές του δικτύου θα το υποδεχτεί ο «κήνσορας» ως ένα κομμάτι δουλικής «θεράπουσας» προπαγάνδας.

Ας θυμόμαστε πάντα των Ήρωνα της Αλεξάνδρειας. Η ιστορία του μας διδάσκει ότι όποτε κάνουμε λόγο για τεχνολογία (και για το ίντερνετ συγκεκριμένα), στην πραγματικότητα κάνουμε λόγο για κάτι άλλο, δηλαδή τις κοινωνικές σχέσεις.

Ας ρωτήσουμε ξανά λοιπόν: ποιοι είναι τα αφεντικά του δικτύου; Και ποιοι οι εκμεταλλευόμενοι του Δικτύου και εκμεταλλευόμενοι από το Δίκτυο; Δεν είναι τόσο δύσκολο να το ανακαλύψουμε: αρκεί να διαβάσουμε τους «Όρους χρήσης» των κοινωνικών δικτύων που χρησιμοποιεί, να διαβάσουμε επίσης τις άδειες του λογισμικού που έχει στον υπολογιστή του/της, να εντοπίσουμε την “Ουδετερότητα του Δικτύου” σε μια μηχανή αναζήτησης και, πάνω από όλα, να θυμόμαστε ιστορίες όπως αυτές των αποθηκών της Amazon και των εργοστασίων της Foxconn.

Μόνο με αυτόν τον τρόπο, πιστεύω, θα αποφύγουμε βλακείες όπως η καμπάνια «το Ίντερνετ για την Ειρήνη» ή το απαίσιο, «αμυδρά» ολοκληρωτικό σενάριο που προεικονίζεται στο κακόφημο βίντεο των Casalegio και Associati "Gaia: Tο Μέλλον της Πολιτικής "

Ας μην ξεγελιόμαστε: μόνο βίαιες συγκρούσεις θα αποφασίσουν αν η εξέλιξη του δικτύου θα επιβάλει την υπεροχή των πρακτικών της απελευθέρωσης απέναντι σε αυτές της υποταγής, ή το αντίστροφο.

Όλη η (σκατο)δουλειά ενσωματωμένη σε ένα tablet

Τελευταία, εκείνοι που θεωρούσαν ξεπερασμένη στο σύγχρονο καπιταλισμό την εργατική θεωρία του Μαρξ για την αξία, αναφέρονται στο iPad ως παράδειγμα: η σωματική εργασία που εξασκείται από εργάτες εργοστασίου προκειμένου να συναρμολογηθεί ένα tablet, εξηγούν, δεν είναι μεγάλη υπόθεση, και η αξία του tablet εξαρτάται κυρίως από το λογισμικό και τις εφαρμογές που τρέχουν σε αυτό, κατά συνέπεια στηδιανοητική, γνωσιακή εργασία εφεύρεσης και ανάπτυξης. Αυτή η εργασία είναι άπιαστη, μη μετρήσιμη με όρους εργατοωρών.

Αυτό υποτίθεται ότι θέτει σε αμφιβολία την άποψη του Μαρξ ότι – θέτοντάς το πρόχειρα – η αξία ενός προϊόντος δίνεται από το πόση εργασία ενσωματώνει, ή, ακριβέστερα, από τον εργατοχρόνο που είναικοινωνικά απαραίτητος για να το παράγει. (Λέγοντας «κοινωνικά απαραίτητο χρόνο» ο Μαρξ εννοεί το μέσο χρόνο που ξοδεύεται από τους παραγωγούς ενός συγκεκριμένου προϊόντος σε ένα δεδομένο στάδιο καπιταλιστικής ανάπτυξης).

Δεν είμαι ειδικός στην πολιτική οικονομία, αλλά μου φαίνεται ότι είναι δυο συνυπάρχοντα επίπεδα. Ίσως η εργατική θεωρία περί αξίας αποδομείται πολύ βιαστικά. Πιστεύω ότι το κύριο νόημα (ο «φιλοσοφικός» και πολύ συγκεκριμένος πυρήνας) ισχύει ακόμη, παρά τις μεταβαλλόμενες συνθήκες.

Σήμερα, η εργασία είναι πολύ πιο κοινωνικοποιημένη από ότι στις μέρες του Μαρξ και η παραγωγική διαδικασία είναι πολύ πιο περίπλοκη (και ο καπιταλισμός βρίσκεται υπό τη συνθήκη εξωτερικών, περιβαλλοντικών περιορισμών). Και πάλι, εκείνοι που δίνουν αυτό το παράδειγμα κονταίνουν τον κύκλο και απομονώνουν την πράξη της συναρμολόγησης ενός μεμονωμένου iPad. Μου φαίνεται σοβαρό μεθοδολογικό λάθος.

Θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη μας τον όγκο της εργασίας σε ολόκληρο τον κύκλο παραγωγής μιαςολόκληρης παρτίδας από tablet (ή φορητών υπολογιστών, smartphone, e-reader, ή οτιδήποτε). Όπως σωστά ειπλωθηκε στο φόρουμ συζητήσεων όπου άρχισε να σχηματίζεται αυτό το δοκίμιο:

«Ένα από τα βασικά σημεία είναι ότι ολόκληρο το επινόημα δεν μπορεί να τεθεί σε κίνηση για να παράγει εκατό iPad. Θα πρέπει να φτιάξεις τουλάχιστον εκατό εκατομμύρια. Σε πρώτη όψη θα έμοιαζε σαν η πνευματική εργασία που απαιτείται για να αναπτυχθεί το λογισμικό του iPad να παράγει αξία από μόνη της, ανεξάρτητα από το υπόλοιπο κύκλο παραγωγής. Αλλά αυτό θα υπονοούσε ότι η αξία που παράγεται από την πνευματική αυτή εργασία είναι ανεξάρτητη από τον αριθμό των iPad που παράγονται. Δεν είναι έτσι στην πραγματικότητα. Αν δεν ήταν κομμάτι ενός κύκλου που περιλαμβάνει την παραγωγή ενός εκατομμυρίων iPad με φορντιστικές μεθόδους, αυτή η πνευματική εργασία δεν θα παρήγαγε καθόλου αξία.»

Αφού διασαφηνίστηκε αυτό το σημείο, σχετικά με το πόση εργασία ενσωματώνεται σε ένα tablet, μπορεί κανείς:

• να ξεκινήσει από την απόκτηση βασικών υλών όπως το λίθιο. Χωρίς λίθιο δεν θα υπήρχαν επαναφορτιζόμενες μπαταρίες στα γκάτζετ μας. Δεν υπάρχει στη φύση σε «καθαρή» μορφή και η διαδικασία παραγωγής της είναι δαπανηρή κι έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον. (Παρεμπιπτόντως, 70% των παγκόσμιων αποθεμάτων λιθίου βρίσκονται στον πυθμένα των βολιβιανών αλμυρών λιμνών και η βολιβιανή κυβέρνηση δεν σκοπεύει να τα ξεπουλήσει. Εκτός από γεωπολιτικά ζητήματα, μέχρι και σεισμοί συμβάλλουν στο χάος. Αυτό το πρώτο στάδιο του κύκλου είναι δεδομένο ότι θα γίνει πιο πολύπλοκο και θα απαιτεί όλο και περισσότερη εργασία)
• να λάβει υπόψιν την εργασία (και τις υφιστάμενες βλάβες) όσων εργάζονται στην πετροχημική βιομηχανία παράγοντας τα απαραίτητα πολυμερή· να λάβει υπόψιν την (αναξιοπρεπή, βλαβερή, σχεδόν απάνθρωπη) εργασία εκείνων που «εναποθέτουν» τα κουφάρια των laptop και των tablet σε κάποια αφρικανική χωματερή.
• Με το να είναι προϊόντα που παλιώνουν τόσο γρήγορα, και συγκεκριμένα προϊόντα των οποίων η παλαίωση είναι προγραμματισμένη, αυτή η εργασία είναι ήδη ενσωματωμένη σε αυτά από την αρχή του κύκλου.

Λαμβάνοντας όλα αυτά υπόψιν, θα παρατηρήσουμε ότι μια παρτίδα iPad πράγματι ενσωματώνει μια μεγάλη ποσότητα εργασίας (σκατοδουλειά, υπό διαρκή εκμετάλλευση, κακοπληρωμένη, τοξικά βιοποριστική) και μια μεγάλη ποσότητα εργάσιμου χρόνου. Χωρίς αμφιβολία, το τελευταίο είναι κοινωνικά απαραίτητος εργάσιμος χρόνος: σήμερα αυτά είναι τα μόνα iPad που παράγονται.

Χωρίς αυτήν την εργασία, ο εφαρμοζόμενος γενικός νους, ο οποίος δημιουργεί και αναβαθμίζει λογισμικό, απλώς δεν θα μπορούσε να υπάρχει. Κατά συνέπεια, δεν θα μπορούσε να παράγει καμία αξία. Για να φτιαχτεί ένα τραπέζι απαιτείται ένα δέντρο και για να φτιαχτεί ένα tablet απαιτείται ένας εργοστασιακός εργάτης – και ένας μεταλλωρύχος πιο πριν, κ.τ.λ.. Χωρίς εργοστασιακούς εργάτες και την εργασία τους, δεν θα υπήρχε αξιοποίηση των ψηφιακών προϊόντων, δεν θα ήταν δυνατή η αποτίμηση των χρηματιστηριακών μετοχών της Apple. Οι μέτοχοι και οι επενδυτές εμπιστεύονται την Apple επειδή αναπτύσσει, εμπλουτίζει και πουλά υλικό και γκάτζετ και μερικές φορές χτυπάει λανσάροντας ένα νέο «στολίδι» στην αγορά – και ποιος φτιάχνει το στολίδι;

Δεν ξέρω αν το ακριβές μέτρημα με όρους εργατοωρών είναι ακόμη εφικτό. Ας το ξαναπώ: δεν είμαι πολιτικός οικονομολόγος. Αυτό που ξέρω είναι ότι όταν πετάμε στα σκουπίδια ένα πλήρως λειτουργικό κινητό τηλέφωνο επειδή ένα καινούριο μοντέλο μπορεί να κάνει περισσότερα, πετάμε στα σκουπίδια ένα γερό κομμάτι ζωής και βιοπάλης μιας μεγάλης μάζας εργατών, που είναι συχνά κακοπληρωμένοι κι έχουν φάει και μια ξυλιά στον πισινό στα πλαίσια της διαπραγμάτευσης.

Συλλογική Νοημοσύνη, Αόρατη Εργασία και Κοινωνικά Δίκτυα Αυτό που προσπαθώ να εξηγήσω το έχει ήδη πραγματευτεί ο Μαρξ στο Ανέκδοτο Έκτο Κεφάλαιο του Κεφαλαίου. Το απόσπασμα είναι εξαιρετικά πυκνογραμμένο, δεδομένου ότι ποτέ δεν πέρασε από επεξεργασία για να εκδοθεί:

«Οι κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις της εργασίας, ή οι παραγωγικές δυνάμεις της άμεσα κοινωνικής, κοινωνικοποιημένης (κοινής) εργασίας, αναπτύσσονται μέσω της συνεργασίας, μέσω του μοιράσματος της εργασίας σε ένα εργαστήριο, τη χρήση μηχανημάτων και γενικά μέσω του μετασχηματισμού της παραγωγικής διαδικασίας σε μια συνειδητή εφαρμογή των φυσικών επιστημών, της μηχανικής, της χημείας, κ.τ.λ., για συγκεκριμένους σκοπούς, τεχνολογία, κ.ά., καθώς και μέσω της εργασίας σε μεγάλη κλίμακα, η οποία ανταποκρίνεται σε όλες αυτές τις εξελίξεις [...]. Αυτή η ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης τηςκοινωνικοποιημένης εργασίας, σε αντίθεση με την είτε λιγότερο είτε περισσότερο απομονωμένη εργασία του ενός ατόμου, κ.τ.λ., και, παράλληλα με αυτήν, η εφαρμογή της επιστήμης, αυτού του γενικού προϊόντοςκοινωνικής ανάπτυξης, στην άμεση διαδικασία παραγωγής, έχει την εμφάνιση μιας παραγωγικής δύναμης του κεφαλαίου, όχι της εργασίας, ή εμφανίζεται μόνο ως η παραγωγική διαδικασία της εργασίας στο μέτρο που η τελευταία είναι όμοια με το κεφάλαιο, και σε καμιά περίπτωση δεν εμφανίζεται ως η παραγωγική δύναμη είτε του μεμονωμένου εργάτη ή των εργατών μαζί συνδυαστικά στην παραγωγική διαδικασία.
Ο μυστικισμός που υπάρχει γενικώς στη σχέση του κεφαλαίου είναι πλέον πολύ πιο ανεπτυγμένος από ό,τι ήταν, ή από ό,τι θα μπορούσε να είναι, στην περίπτωση που η εργασία θα περιλαμβάνονταν απλώς επισήμως στο κεφάλαιο».

Εν συντομία, ο Μαρξ λέει ότι:

Η συλλογική, συνεργατική φύση της εργασίας είναι πραγματικά υποταγμένη (ο όρος καμιά φορά μεταφράζεται και ως «υπαγόμενη») στο κεφάλαιο – που σημαίνει ότι είναι μια συγκεκριμένησυλλογική φύση που δεν υπήρχε πριν τον καπιταλισμό.

Η «πραγματική υποταγή» της εργασίας κάτω από το κεφάλαιο τίθεται από τον Μαρξ απέναντι στην «επίσημη υπαγωγή», η οποία ήταν τυπική στην αυγή του καπιταλισμού, όταν το κεφάλαιο υπέτασσε προϋπάρχοντα είδη εργασίας: χειροτεχνία, διαδικασίες αγροτικής εργασίας, κ.τ.λ..

«Πραγματική υποταγή» (ή «υπαγωγή») σημαίνει ότι το κεφάλαιο μετατρέπει σε παραγωγική δύναμη μια κοινωνική συνεργασία που δεν προϋπήρχε αυτού, επειδή οι εργάτες, η μισθωτή εργασία, οι μηχανές και οι νέοι τρόποι μεταφοράς και διανομής δεν υπήρχαν πριν το καπιταλισμό·
όσο πιο προηγμένη είναι η παραγωγική διαδικασία (χάρη στην εφαρμογή της επιστήμης και της τεχνολογίας) τόσο πιο μυστικιστική είναι η απεικόνιση της παραγωγικής συνεργασίας.

Ας δούμε τώρα κάποια σημερινά παραδείγματα αυτής της διατύπωσης: η παραγωγή έννοιας και σχέσεων στο ίντερνετ δεν θεωρείται ως παραγωγική δύναμη συνεργαζόμενων εργατών· ούτε επιτρέπει η κυρίαρχη ιδεολογία να αναγνωριστεί η εργασία ενός μεμονωμένου ατόμου. Όλη αυτή η παραγωγή αποδίδεται δόλια, μυθολογικά στο κεφάλαιο το ίδιο, στο «επιχειρηματικό πνεύμα», στην υποτιθέμενη διάνοια του καπιταλιστή, κ.τ.λ.. Για παράδειγμα, λέγεται συχνά ότι το Facebook υπάρχει χάρη στη διορατικότητα του Mark Zuckerberg μπλα μπλα μπλα. Τέτοια παραγωγή έννοιας θεωρείται συχνά, όπως λέει ο Μαρξ, «παραγωγική δύναμη της εργασίας, στο μέτρο που [αυτή] είναι όμοια με το κεφάλαιο». Ας μεταφράσουμε και ας εφαρμόσουμε αυτήν την αρχή: η εκμετάλλευση κρύβεται πίσω από την εμφάνιση μια αυτόνομης, μη υποταγμένης εργασίας που επαφίεται στην ανεξάρτητη επιχειρηματικότητα και στις ελεύθερες συμφωνίες – ακόμη κι αν ένα σημαντικό τμήμα του περιεχομένου του ιστού παράγεται από την υποταγμένη εργασία με το κομμάτι από διάφορους «συγγραφείς-φαντάσματα», που προσλαμβάνονται από εταιρίες όπως η Odesk.com .



Υπάρχει πραγματικά αυτό που ο Μαρξ ονομάζει “Geimeinwesen” – δηλαδή η τάση των ανθρώπων να συνεργάζονται και να είναι μέρος μιας κοινότητας; Ναι, πράγματι. Είναι πάντα επικίνδυνο να χρησιμοποιεί κανείς τέτοιους όρους, αλλά αν υπάρχει ένα «ανθρωπολογικό παγκόσμιο», είναι σίγουρα αυτό. Ως «κοινωνικό ζώο» (“Compagnevole animale”) μεταφράζει ο Δάντης το «Ζῶον πολιτικὸν» του Αριστοτέλη – και οι νευροεπιστήμες αποδεικνύουν ότι είμαστε καλωδιωμένοι για το “Gemeinwesen” (ανακάλυψηκαθρεφτιζόμενων νευρώνων, κ.τ.λ.).

Κανένας τρόπος παραγωγής δεν έχει «υπαγάγει» και «καταστήσει παραγωγική» την ανθρώπινη τάση για συνεργασία με τόση δύναμη όσο ο καπιταλισμός.

Το καλύτερο παράδειγμα αυτής της υποταγμένης συνεργασίας – και την ίδια στιγμή μιας αόρατης εργασίας που δεν γίνεται αντιληπτή ως τέτοια – παρέχεται από τα κοινωνικά δίκτυα. Θα χρησιμοποιήσω το Facebook ως παράδειγμα. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα άλλα κοινωνικά δίκτυα είναι «λιγότερο σατανικά». Ο λόγος που εστιάζω στο Facebook οφείλεται στο ότι είναι η μεγαλύτερη, η πιο ενδοτική και (όπως δείχνει το τελευταίο κύμα νέων επιλογών και πρόσθετων λειτουργιών),η πιο συγκεντρωτική, πειστική και επεκτατική σελίδα κοινωνικής δικτύωσης στον ιστό. Μοιάζει σαν το Facebook να θέλει να εγκολπώσει ολόκληρο το δίκτυο για να το αντικαταστήσει. Είναι η ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης – εκπρόσωπος του είδους και κατά συνέπεια ενδείκνυται ως το πλέον ξεκάθαρο παράδειγμα.

Είσαι ένα από τα 700 και κάτι εκατομμύρια άτομα που χρησιμοποιούν το Facebook; Λοιπόν, αυτό σημαίνει ότι παράγεις περιεχόμενο για το δίκτυο κάθε μέρα: κάθε είδους περιεχόμενο, συμπεριλαμβανομένωνσυναισθημάτων και σχέσεων. Είσαι κομμάτι του γενικού νου του Facebook. Εν συντομία, το Facebook υπάρχει και λειτουργεί χάρη σε όλους τους ανθρώπους σαν εσένα. Τι είναι το Facebook, αν όχι μια μάζα συλλογικής νοημοσύνης που δεν παράγεται από τους Zuckerberg και Σία, αλλά από τους χρήστες;

Στην πραγματικότητα, εργάζεσαι στο Facebook. Δεν το αντιλαμβάνεσαι, αλλά εργάζεσαι. Εργάζεσαι και δεν κερδίζεις – άλλοι βγάζουν χρήματα με τη δουλειά σου.

Αυτό που αποδεικνύεται χρήσιμο είναι η μαρξική έννοια της «πλεονάζουσας εργασίας». Δεν είναι δυσνόητη σαν έννοια: είναι κομμάτι δουλειάς που, παρότι παράγει αξία, δεν μετατρέπεται σε μισθό αλλά σε κέρδος για τον κεφαλαιοκράτη, καθώς στον τελευταίο ανήκουν τα μέσα παραγωγής.

Αν υπάρχει κέρδος, σημαίνει ότι έχει υπάρξει πλεονάζουσα εργασία. Αλλιώς, αν όλη η εργασία πληρώνονταν σύμφωνα με την αξία που δημιουργεί – ε, λοιπόν, αυτό θα ήταν κομμουνισμός, μια κοινωνία χωρίς τάξεις. Είναι προφανές ότι ο κεφαλαιοκράτης πρέπει να πληρώσει τους εργάτες λιγότερο από το άθροισμα που κερδίζει με την πώληση των προϊόντων. Αυτό σημαίνει «κέρδος» – είναι το να πληρώνονται οι εργάτες λιγότερο από την πραγματική αξία της εργασίας τους.

Για πολλούς λόγους, ο κεφαλαιοκράτης μπορεί να μην είναι σε θέση να πουλήσει αυτά τα προϊόντα και να έχει κέρδη. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι εργάτες δεν έχουν παράσχει πλεονάζουσα εργασία. Ολόκληρη η καπιταλιστική κοινωνία βασίζεται στην πλεονάζουσα αξία και την πλεονάζουσα εργασία.

Ολόκληρη η εργασία σου είναι πλεονάζουσα εργασία στο Facebook, επειδή δεν πληρώνεσαι. Κάθε μέρα ο Zuckerber πουλάει την πλεονάζουσα εργασία σου – σαν να λέμε πουλάει τη ζωή σου (τα ευαίσθητα δεδομένα, τις συνήθειες πλοήγησής σου, κ.τ.λ.) και τις σχέσεις σου. Βγάζει αρκετά εκατομμύρια δολάρια κάθε μέρα, επειδή είναι ο ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής και συ όχι. Η πληροφορία είναι ένα προϊόν. Η γνώση είναι ένα προϊόν. Στην πραγματικότητα, είναι το προϊόν τοεπιούσιο στον μετα-φορντισμό (ή όπως αλλιώς θέλετε να το πείτε). Είναι ταυτόχρονα η παραγωγική δύναμη και το προϊόν, ακριβώς όπως η εργατική δύναμη. Η κοινότητα του Facebook παράγει κομμάτια πληροφορίας (ως μεμονωμένα γούστα, καταναλωτικές συνήθειες, τάσεις αγοράς) που πακετάρονται με τη μορφή στατιστικών στοιχείων και πωλούνται σε άλλους ή/και χρησιμοποιούνται για προσαρμοσμένες διαφημίσεις και όλων των ειδών τις προσφορές .


Επιπλέον, ως μια απεικόνιση του πιο εκτεταμένου δικτύου σχέσεων στον πλανήτη, το Facebook είναι από μόνο του ένα προϊόν. Η εταιρία είναι σε θέση να πουλήσει πληροφορίες μόνο αν, την ίδια στιγμή καιακατάπαυστα, συνεχίσει να πουλάει αυτήν τη συγκεκριμένη απεικόνιση του ιδίου. Κι αυτή η απεικόνιση παράγεται από τους χρήστες, αλλά ο Zuckerberg είναι που τσεπώνει τις επιταγές.

Φυσικά, αυτό το είδος της «εργασίας» που περιγράφεται παραπάνω, δεν είναι συγκρίσιμο ως προς την βιοπάλη και την εκμετάλλευση της εργασίας που αναφέρεται στις πρώτες παραγράφους. Επιπροσθέτως, οι χρήστες του Facebook δεν αποτελούν μια κοινωνική τάξη. Η ουσία είναι ότι πρέπει πάντα να λαμβάνουμε υπόψιν μας τόσο τη βιοπάλη στη βάση της παραγωγής του hardware, όσο και τη συνεχή ληστρική υπεξαίρεση της συλλογικής νοημοσύνης που βρίσκεται στο ίντερνετ. Όπως έγραψα παραπάνω, είναι δυο «συνυπάρχοντα επίπεδα». Η παραγωγή αξίας εξαρτάται και από τις δύο δραστηριότητες και θα πρέπει να απεικονιστούν και να αναλυθούν μαζί.

Δεν υπάρχει «απ' έξω» ως αντίθεση στο «από μέσα»

Σε αυτό το σημείο, αν κάποιος με ρωτούσε, «Πρέπει να μείνω έξω από τα κοινωνικά δίκτυα;», ή «Μπορώ να λύσω το πρόβλημα χρησιμοποιώντας μόνο ελεύθερο λογισμικό;», ή ακόμη «Θα έπρεπε να αποφύγω αυτή ή εκείνη τη συσκευή;», θα απαντούσα ότι η ερώτηση είναι σε λάθος πλαίσιο.

Φυσικά, είναι καλή και σωστή ιδέα η δημιουργία διαφορετικών, από τη βάση κοινωνικών δικτύων που να τρέχουν ελεύθερο λογισμικό και να μην βασίζονται πάνω στο εμπόριο ευαίσθητων δεδομένων και σχέσεων – αλλά εξίσου καλό είναι να κρατάς μια κριτική κι ενημερωτική παρουσία εκεί όπου η πλειοψηφία των ανθρώπων ζει και επικοινωνεί, ίσως προσπαθώντας να επινοήσεις ανταγωνιστικούς τρόπους χρησιμοποιώντας τα υπάρχοντα δίκτυα.

Υποφέρουμε για υπερβολικά πολύ καιρό την ηγεμονία του μηχανισμού που «προσωποποιεί» τις εξεγέρσεις και τους αγώνες, εστιάζοντας κυρίως στο γίνεται ή τι μπορεί να γίνει από τον μεμονωμένο καταναλωτή (ένα θέμα που αναπαράγεται διαρκώς από συγκεκριμένες κοινωνικές τεχνολογίες): μποϋκοτάζ, κριτική κατανάλωση, ριζοσπαστικές προσωπικές συνήθειες κ.τ.λ..

Οι προσωπικές επιλογές είναι σημαντικές, αλλά:
Πολύ συχνά αυτός ο τρόπος σχέσης μας φέρνει σε έναν ανταγωνισμό για το ποιο άτομο είναι «αγνότερο» και πιο «συνεπές». Θα υπάρχει πάντα κάποιο άτομο που θα καυχιέται για επιλογές που είναι πιο ριζοσπαστικές από τις δικές μου: ο βίγκαν χτυπάει τον χορτοφάγο, ο καρπιστής χτυπάει τον βίγκαν, κ.τ.λ.. Καθένας και καθεμία ισχυρίζεται ότι είναι «πολύ έξω», πιο «ανεξάρτητος ή ανεξάρτητη» από το κεφάλαιο – μια εικόνα που είναι τελείως απατηλή·
Ο καταναλωτής και η καταναλώτρια είναι ο τελευταίος κρίκος της αλυσίδας διανομής και οι επιλογές τους γίνονται στις εκβολές, όχι στις πηγές. Ίσως θα έπρεπε να συνιστούμε πιο συχνά την ανάγνωση ενός «λιγότερου» κειμένου του Μαρξ, την Κριτική στο Πρόγραμμα της Γκότα, στο οποίο άσκησε κριτική στον «χυδαίο σοσιαλισμό» που εστιάζει στη διανομή και όχι στην παραγωγή.

Έχω καταβάλει προσπάθεια για αρκετό καιρό να εξηγήσω γιατί, σύμφωνα με τη δική μου άποψη, κοινωνικές μεταφορές (όπως το «από μέσα» και «απ' έξω») είναι ανεπαρκείς, επειδή η ερώτηση είναι, «Πού είναι το απ' έξω;», η απάντηση – ή η έλλειψη αυτής – δεν μπορεί παρά να είναι αφοπλιστική, καθώς η ερώτηση από μόνη της είναι ήδη αφοπλιστική.
Θα μπορούσε να είναι χρησιμότερο να χρησιμοποιηθούν, και να γίνει αιτιολόγηση στη βάση χρονικώνεικόνων. Εστιάζοντας στο χρόνο, όχι στο χώρο.

Είναι ζήτημα κατανόησης του πόσο χρόνο της ζωής – πόσες φορές και πόσες ζωές – έχει κλαπεί από το Κεφάλαιο (κλοπή λαθραία, δεδομένου ότι αυτού του είδους η κλοπή παρουσιάζεται ως «η φύση των πραγμάτων»), συνειδητοποίησης των διάφορων μορφών εκμετάλλευσης και κατά συνέπεια μάχης ανάμεσα στις σχέσεις παραγωγής και εξουσίας, μέσω της αμφισβήτησης της ιδιοκτητικής δομής και της «κανονικοποίησης» της απαλλοτρίωσης, προκειμένου να χαλαρώσει ο βηματισμός, να σπάσει η εκμετάλλευση και να ανακτηθούν κομμάτια ζωής.

Δεν υπάρχει τίποτα καινούριο σε αυτά που λέω: κάποτε λέγονταν κατ' έθιμο «ταξικός αγώνας». Με λίγα λόγια: τα συμφέροντα εργάτη και εργοδότη είναι διαφορετικά και ασυμβίβαστα. Κάθε ιδεολογία (είτε επιχειρηματιστική, είτε εθνικιστική, είτε ρατσιστική) που συγκαλύπτει αυτή τη διαφορά πρέπει να πολεμηθεί.

Σκεφτείτε τη χαραυγή του εργατικού κινήματος. Οι εργάτες και οι εργάτριες δουλεύουν 12 με 14 ώρες την ημέρα σε κτηνώδεις συνθήκες και τις ίδιες συνθήκες μοιράζονται παιδιά που σπανίως βλέπουν το φως της μέρας. Τι θα κάνουν; Θα παλέψουν. Θα παλέψουν μέχρι να αποσπάσουν εργάσιμες μέρες με οκτάωρο, πληρωμή για τις υπερωρίες, υγειονομική περίθαλψη, δικαίωμα στην οργάνωση και την απεργία, νόμους ενάντια στην παιδική εργασία... Θα πάρουν πίσω κομμάτι του χρόνου τους και θα ανακτήσουν την αξιοπρέπειά τους, μέχρι αυτά τα επιτεύγματα αμφισβητηθούν ξανά και ένας νέος αγώνας θα απαιτηθεί.

Το να συνειδητοποιήσεις ότι η σχέση μας με πράγματα δεν είναι ούτε ουδέτερη ούτε αθώα, το να βρίσκεις ιδεολογία μέσα σε αυτήν, το να αναγνωρίζεις τον φετιχισμό του προϊόντος – αυτά είναι όλα επιτεύγματα από μόνα τους: μπορεί να έχουμε τραυματιστεί και προσβληθεί, προσβεβλημένες, αλλά τουλάχιστον «έχουμε τραυματιστεί, προσβληθεί, και μας αρέσει». Ο τραυματισμός παραμένει, αλλά όχι η κοροϊδία του να πιστεύεις ότι έχεις ελευθερία ενώ στην πραγματικότητα σε εκμεταλλεύονται. Πρέπει πάντα να βρίσκουμε τους μηχανισμούς που μας υποδουλώνουν και να τους περιγράφουμε ενώ προσπαθούμε να βρούμε τρόπους να τους φέρουμε σε κρίση. Οι ψηφιακές συσκευές που χρησιμοποιούμε ενσωματώνουν εκμετάλλευση – ας το συνειδητοποιήσουμε. Το ίντερνετ στέκεται πάνω σε γιγάντιες κολώνες αόρατης εργασίας – ας το αναδείξουμε και ας αναδείξουμε τους αγώνες και τις απεργίες. Παρότι ακόμη ελάχιστα συζητείται στο δυτικό κόσμο, υπάρχουν πράγματι απεργίες στην Κίνα  θα υπάρχουν όλο και περισσότερες.


Όταν ένας αποτυχημένος γίνεται μεγιστάνας, θα πρέπει να πάμε και να κοιτάξουμε σε πόσα πτώματα πάτησε για να γίνει αυτό που έγινε, τι δουλειά εκμεταλλεύτηκε, πόση πλεονάζουσα εργασία δεν αντάμειψε.

Όταν μιλώ για «αποφετιχοποίηση του Δικτύου», εννοώ την απόκτηση αυτής της επίγνωσης, που είναι προαπαιτούμενο για να παραμείνεις «εντός κι ενάντια», εντός με ανταγωνιστικό τρόπο.

Αν παραμείνουμε «εντός και ενάντια» στο Δίκτυο, μπορεί να βρούμε τον τρόπο να μπούμε σε μια συμμαχία με αυτούς που γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης ενάντια στο ρεύμα. Μια παγκόσμια συμμαχία ανάμεσα σε «ψηφιακούς ακτιβιστές», νοητικούς εργάτες και εργάτες της ηλεκτρονικής βιομηχανίας θα ήταν το πιο τρομακτικό πράγμα για τα αφεντικά του ίντερνετ.

Όλες οι μορφές αυτής της συμμαχίας, φυσικά, απομένει να ανακαλυφθούν.

1 ΣτΜ: Αναφέρεται στο δοκίμιο του Ουμπέρτο Έκο, Κήνσορες και θεράποντες, μτφ Ε Καλλιφατίδη, Γνώση, 1987.

Πηγή: rebelnet