Ερώτηση 5
(VS): Στη δεκαετία του 1990 είχε κυριαρχήσει η άποψη ότι η αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας δεν ήταν πια η πρωταρχική σύγκρουση των σύγχρονων κοινωνιών. Συμφωνείς(-είτε) με αυτή την άποψη;
Susan Jahoda, Pavers, Novosibirsk, 2007.
(FJ): Αν εννοείς τη θέση των εργατών, έχω να πω ότι υφίστανται τη μεγαλύτερη εκμετάλλευση από κάθε άλλη φορά. Η όλη διαδικασία στις ΗΠΑ οργανώνεται προς μείωση των μισθών και καταστροφή των εργατικών δικαιωμάτων. Το όποιο κοινωνικό κράτος υπήρχε, το οποίο δεν ήταν ποτέ και τόσο μεγάλο, καταστρέφεται. Στις περισσότερες χώρες της Δύσης και πιθανόν και εδώ στη Ρωσία, γίνεται μια συστηματική προσπάθεια κατάργησης των κοινωνικών υπηρεσιών ή, τουλάχιστον, μείωσης τους στο χαμηλότερο δυνατό επίπεδο.
Το να το θέσεις σε επίπεδο αντίθεσης κεφαλαίου – εργασίας είναι ο κλασικός τρόπος για προσεγγίσεις και να ερμηνεύσεις το φαινόμενο αλλά μπορεί να μην είναι το σωστό σημείο εκκίνησης. Τουλάχιστον στην παρούσα φάση. Φυσικά η εκμετάλλευση είναι τεράστια και συνεχώς αυξάνεται είτε μιλάμε για την πληροφορική (και σε επίπεδο παραγωγής και σε επίπεδο τεχνολογίας) είτε για τη παραδοσιακή βιομηχανία. Το συμφέρον του κεφαλαίου στοχεύει πάντα στην αύξηση της αποσπώμενης υπεραξίας και των κερδών και στη μείωση της εργατικής δύναμης και αυτό γίνεται και τώρα.
Υπάρχει ξεκάθαρα η σύγκρουση κεφαλαίου – εργασίας αλλά υπάρχει και κάτι άλλο, εξίσου σημαντικό: η δομική ανεργία. Και είναι κάτι που δεν μπορεί να εξηγηθεί με την εργασιακή θεωρία της αξίας. Φυσικά δεν έχουμε αναφερθεί σε αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε άυλη εργασία και γενική διάνοια.
Η ιδέα του, η πολιτική ιδέα του, η οποία πιστεύω ότι ήταν μέρος της γενικής ιταλικής τάσης, ήταν να δείξει ότι προλετάριοι δεν είναι μόνο οι βιομηχανικοί εργάτες αλλά ο καθένας που συμμετέχει στο γενικότερο πολιτισμικό μόρφωμα που ο Μαρξ στις «Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας 1857-1858» αποκαλούσε γενική διάνοια. Και, επομένως, οι άνθρωποι που τους συμφέρει ένας επαναστατικός μετασχηματισμός της κοινωνίας δεν είναι μόνο οι βιομηχανικοί εργάτες.
Από την άλλη μεριά, πιστεύω ότι εδώ υπάρχουν πολλά θεωρητικά προβλήματα με τα οποία πρέπει να ασχοληθεί κάποιος και αυτό δεν μπορεί να γίνει στις λίγες αυτές σελίδες.
Ακόμη πιστεύω ότι αυτ;o είναι ένα ζήτημα που αφορά τον πρώτο κόσμο. Στις άλλες χώρες όπου υπάρχει ακόμη παραγωγή ή όπου έχουν μεταφερθεί εργοστάσια από τον πρώτο κόσμο με άθλιες συνθήκες εργασίας, αν και μπορεί να υπάρχει και άυλη εργασία, ο κρίσιμος παράγοντας είναι η υλική εργασία.
Η άυλη εργασία είναι σε μεγάλο βαθμό μια μεταμοντέρνα έννοια, επομένως απαιτεί ιδιαίτερα προσεκτική και υποψιασμένη διερεύνηση όπως κάθε μεταμοντέρνα έννοια και ανάλυση. Δεν είναι ότι είναι λανθασμένη, αλλά όπως όλου αυτού του τύπου οι αναλύσεις δεν γίνονται πάντα από τη σκοπιά του πολιτικού ή του οικονομικού ζητήματος. Σε κάθε περίπτωση, η εκμετάλλευση της εργασίας είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του καπιταλισμού.
(JA & YM): Η ερώτηση είναι προβληματική αφού λαμβάνει ως δεδομένο ότι πριν τη δεκαετία του 1990, τουλάχιστον μεταξύ των μαρξιστών, η «αντίθεση» εργασίας – κεφαλαίου λογιζόταν ως η «πρωταρχική σύγκρουση» στις σύγχρονες κοινωνίες.
Πρώτα πρώτα, πιστεύουμε ότι η μετατόπιση από την αντίθεση εργασίας – κεφαλαίου ή, μάλλον, η αναμόρφωση και των δύο κατηγοριών έχει ξεκινήσει από πολύ πιο πριν και επιταχύνθηκε τη δεκαετία του 1960 και μετά σε πολλά κράτη-έθνη με μαρξιστική παράδοση.
Για παράδειγμα, η έννοια της «εργασίας» άρχισε ολοένα και περισσότερο να σημαίνει την αναπαραγωγική εργασία (και όχι την αυστηρά «παραγωγική» εργασία ή αυτό που άλλοι έχουν αποκαλέσει «άμεσους παραγωγούς στον τόπο της παραγωγή», όπου ως τόπος παραγωγής εννοούνταν το εργοστάσιο ή ένα ιδρυματικό ισοδύναμό του.
Η έννοια της παραγωγικής εργασίας επεκτάθηκε για συμπεριλάβει πολλά μέρη και διαδικασίες όπου παραγόταν υπεραξία αλλά αγνοήθηκε ή υποτιμήθηκε κατά την ερμηνεία των «εργατών» ως αρσενική, εργοστασιακή εργασία. Έτσι, για παράδειγμα, υπάρχουν ωραίες αναλύσεις που συμφωνούν με ορισμένες απόψεις του αναγεννημένου φεμινιστικού κινήματος της δεκαετίας του 1960 και του μαρξισμού και που αναζητούν να καταδείξουν τις μορφές εκμετάλλευσης – όχι απαραίτητα θεωρούμενες ως καπιταλιστικές – που διαπερνούν και χαρακτηρίζουν τις ταξικές διεργασίες της οικοκυρικής παραγωγής (μια ωραία συζήτηση των ζητημάτων αυτών μπορεί να βρει κάποιος στην εργασία των Harriet Fraad, Stephen Resnick, και Richard Wolff, «Bringing It All Back Home» [1994]).
Και ταξικές διεργασίες, των καπιταλιστικών συμπεριλαμβανομένων, όπου λαμβάνει χώρα εκμετάλλευση των εργατών, υπάρχουν σε τόσο διαφορετικά μέρη όπως πορνεία και επιφανειακά συνεταιριστικά αγροκτήματα.
Το τι συνιστά «εργασία» ή παραγωγική εργασία με τη μαρξιστική έννοια έχει σίγουρα πάρει διαφορετικές μορφές μέσα στο χρόνο. Κάτι παρόμοιο έχει συμβεί και στην έννοια του κεφαλαίου. Το ποιος ή το τι είναι κεφάλαιο είναι κάτι που έχει μετασχηματιστεί, τουλάχιστον στην προφανή του εκδήλωση, και αυτό που είναι η πρωταρχική πρόκληση είναι να διατηρήσουμε ένα εργατικό ορισμό του κεφαλαίου στον οποίο η απόσπαση της παραγόμενης από τους εργάτες υπεραξίας θα έχει κεντρική θέση.
Φυσικά, η έννοια κεφάλαιο έχει επεκταθεί και σημαίνει κι άλλα πράγματα (κι από εδώ η χρήση του όρου και σε μη μαρξιστικές ή οιονεί-μαρξιστικές προσεγγίσεις που βρίσκει κανείς σήμερα σε κοινωνιολογικές και οικονομικές αναλύσεις και συζητήσεις: ανθρώπινο κεφάλαιο, πολιτισμικό κεφάλαιο, κοινωνικό κεφάλαιο, πλασματικό κεφάλαιο, φαντασιακό κεφάλαιο και τα λοιπά.
Παρόλα αυτά, είναι επίσης αλήθεια ότι η μορφή της καπιταλιστικής επιχείρησης – δλδ, της επιχείρησης που, μεταξύ των άλλων, παράγει τα κέρδη της από την εκμετάλλευση της παραγωγικής εργασίας μέσω μιας διαμεσολαβημένης συμφωνίας πάνω στη σχέση μισθού – εργασίας, έχει μεταβληθεί σημαντικά. Έτσι, η ιδιωτική ιδιοκτησία, η πώληση των εμπορευμάτων και πολλά άλλα ακόμη δεν βρίσκονται σε άμεση σχέση με το ποιος ή τι είναι καπιταλιστική επιχείρηση.
Στο παραπάνω προσθέστε και το πρόβλημα ότι οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις αποσπούν συχνά την υπεραξία με τρόπους μη-καπιταλιστικούς (με την χρήση εκμεταλλευτικών μηχανισμών όπως η δουλεία – βλ. για παράδειγμα διάφορες επιχειρήσεις στη βιομηχανία του σεξ, ή με τη χρήση κοινοτιστικών μορφών απόσπασης της υπεραξία – βλ. για παράδειγμα την επανάσταση dot.com).
Με βάση τα παραπάνω είναι εμφανής μια υποχώρηση της βασικής θέσης ότι όποιος ή ότι εμπλέκεται στο χώρο της οικονομίας υπάρχει σε μια σχέση εργασίας εναντίον κεφαλαίου.
Ακόμη, θεωρούμε ως τρομερό σφάλμα το να βλέπουμε όλη αυτήν την προστιθέμενη πολυπλοκότητα ως μέσο υποτίμησης της σημασίας της ταξικής πάλης που διεξάγεται σε παγκόσμιο επίπεδο μεταξύ της παραγωγικής εργασίας και των καπιταλιστών, είτε με τις κλασικές είτε με νέες μορφές εκμετάλλευσης.
Η πάλη αυτή είναι εξίσου σημαντική, τόσο για τις κοινωνίες όπου η κοινωνική σύγκρουση είναι λιγότερο αναγνωρίσιμη σε σχέση με το παρελθόν όσο και για τις κοινωνίες του αποκαλούμενου τρίτου κόσμου, στις οποίες η όλη εκμεταλλευτική διαδικασία είναι πιο συμβατή με αυτό που ακτιβιστές και μαρξιστές αναγνωρίζουν ως εκμετάλλευση – σύμφωνα με το πιο ορθόδοξο πρίσμα μέσα από το οποίο βλέπει κάποιος τον καπιταλισμό και τις διάφορες εκφάνσεις του.
Η διαφωνία μας με την έννοια της «πρωταρχικής αντίφασης» είναι έντονη αλλά εδώ δεν αρκεί ο χώρος για να μπούμε σε μια τέτοια συζήτηση.
Πηγή: Rethinking Marxism: A Journal of Economics, Culture & Society
Μτφ. Crying wolf
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου