Κρίση χωρίς Τέλος μερος 1

Κρίση χωρίς Τέλος

Τζον Μπέλαμι Φοστερ και Ρόμπερτ Γ. ΜακΤσίσνεϊ

Μτφ. proletariates – Οι παραπομπές με ελληνική αρίθμηση είναι των συγγραφέων ενώ με λατινική δικές μου επεξηγηματικές σημειώσεις.

Ήδη από το 1876, βιώνουμε εδώ στην Αγγλία μια χρόνια κατάσταση στασιμότητας όλων των βασικών τομέων της βιομηχανίας. Δεν θα έρθει η ούτε τελική κατάρρευση ούτε η περίοδος της μακρόχρονης ευημερίας για την οποία μιλάμε πριν και μετά από την κατάρρευση. Μια μεγάλη ύφεση, ένας χρόνιος κορεσμός όλων των αγορών και όλων των αγαθών, αυτό είναι που ζούμε εδώ και δέκα χρόνια. Πώς γίνεται αυτό;

Φρίντριχ Ένγκελς [1]

Η Μεγάλη Οικονομική Κρίση και η Μεγάλη Ύφεση ξεκίνησαν στις ΗΠ το 2007 και γρήγορα εξαπλώθηκαν σε όλον τον κόσμο, υποδηλώνοντας αυτό που φαίνεται να είναι ένα σημείο καμπής στην παγκόσμια ιστορία. Αν και, εντός δύο χρόνων, ακολούθησε μια φάση ανάκαμψης, η παγκόσμια οικονομία είναι ακόμη πολύ αδύναμη. Οι ΗΠ, η ΕΕ και η Ιαπωνία παραμένουν αγκυλωμένες σε μια κατάσταση αργής ανάπτυξης, υψηλής ανεργίας και οικονομικής αστάθειας, με καινούργιες δονήσεις να λαμβάνουν συνεχώς χώρα και να εξαπλώνονται σε όλον τον κόσμο. Από την άποψη της ανάπτυξης, το μόνο ενθαρρυντικό χαρακτηριστικό της παγκόσμιας οικονομίας είναι η φαινομενικά ασυγκράτητη ανάπτυξη μιας χούφτας αναδυόμενων οικονομιών και ειδικότερα της Κίνας. Αλλά και η συνεχιζόμενη ανάπτυξη της Κίνας αμφισβητείται πλέον. Κατά συνέπεια, η γενική συναίνεση μεταξύ των ενημερωμένων οικονομικών παρατηρητών είναι ότι η παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία αντιμετωπίζει την απειλή μιας μακροπρόθεσμης στασιμότητας (η οποία περιπλέκεται από την προοπτική περαιτέρω απομόχλευσης (με τον όρο αυτό αποδίδεται το αυξημένο αίσθημα κινδύνου που ωθεί στον περιορισμό της ποσότητας των δανειακών κεφαλαίων και γενικότερα των επιπέδων ρίσκου, δηλ, κατά σειρά: λιγότερα διαθέσιμα, μειωμένες δαπάνες, μειωμένες επενδύσεις, πιο προσεκτική διαχείριση), κατάσταση που αναφέρεται και ως το πρόβλημα των «χαμένων δεκαετιών».[2] Και είναι το ζήτημα της στασιμότητας της καπιταλιστικής οικονομίας, ακόμη περισσότερο και από την κρίση ή την ύφεση, που έχει τώρα ενσκήψει παγκοσμίως ως το μεγάλο ερώτημα.

Δραματικά παραδείγματα της μετατόπισης του ενδιαφέροντος από την οικονομική κρίση στην οικονομική στασιμότητα δεν είναι δύσκολο να βρεθούν εντός των ΗΠ. Ο Μπεν Μπερνάνκι, ο πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπεζας, άρχισε ένα λόγο του το 2011 στο Τζάκσον Χόουλ του Γουαϊόμινγκ (με τίτλο «Οι βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες προοπτικές της οικονομίας των ΗΠ»), με τις λέξεις: «Η οικονομική κρίση και η συνακόλουθη βραδεία ανάκαμψη έχουν οδηγήσει ορισμένους να αμφισβητούν τη δυνατότητα των ΗΠ να αποφύγουν μια παρατεταμένη περίοδο στασιμότητας ανεξαρτήτως των πολιτικών που θα εφαρμοστούν. Μπορεί ο πολύ αργός ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης, όχι μόνο στις ΗΠ αλλά και στις άλλες ανεπτυγμένες οικονομίες, να πάρει χαρακτήρα διαφορετικό από το μακροπρόθεσμο;» Ο Μπερνάνκι πιστεύει ότι κάτι τέτοιο είναι απίθανο να γίνει αν δεν ληφθούν τα σωστά μέτρα: «Παρά τις μεγάλες δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε, δεν περιμένω το μακροπρόθεσμο δυναμικό ανάπτυξης της οικονομίας των ΗΠ να επηρεαστεί ουσιαστικά από την κρίση και την ύφεση αν – και, το τονίζω, αν – η χώρα μας κάνει τα απαραίτητα βήματα που θα εξασφαλίσουν αυτό το αποτέλεσμα.» Εννοείται ότι κάποιος θα περίμενε μια τέτοια διακήρυξη να συνοδεύεται από μια ξεκάθαρη δήλωση για το ποιά θα ήταν αυτά «τα απαραίτητα βήματα.» Αλλά κάτι τέτοιο απουσίαζε από την ανάλυσή του. Η ουσιαστικότερη θέση του ήταν ότι το έθνος πρέπει να βάλει σε τάξη τα οικονομικά του.[3]

Ο Ρόμπερτ Ε. Χολ, τότε πρόεδρος της Αμερικανικής Οικονομικής Ένωσης (American Economic Association (AEA)), σε μια αναφορά του προς την ΑΕΑ τον Ιανουάριο του 2011 με τίτλο «Η Μεγάλη Κάμψη», ακολούθησε μια διαφορετική προσέγγιση. Η «Κάμψη», όπως την ορίζει ο Χολ, αφορά σε μια περίοδο με πάνω του κανονικού ανεργία που ξεκινά με έντονη επιβράδυνση της οικονομίας και διαρκεί έως ότου η ανεργία επιστρέψει στα κανονικά επίπεδα. «Η χειρότερη κάμψη στην ιστορία των ΗΠ», γράφει ο Χολ, «ήταν η Μεγάλη Ύφεση κατά την οποία η οικονομία άρχισε να επιβραδύνεται από τι 1929 έως το 1933 για να επιστρέψει στα κανονικά επίπεδα μόνο με την έναρξη του 2^ου Παγκοσμίου Πολέμου.» Κατονομάζει την περίοδο της παρατεταμένης αργής ανάκαμψης στην οποία έχουν παγιδευτεί οι ΗΠ ως «Η Μεγάλη Κάμψη.» Και παρατηρεί ότι με την κυβέρνηση ανίκανη να εξασφαλίζει τα απαραίτητα κίνητρα, δεν υπάρχει ορατή διέξοδος: «Η κάμψη μπορεί να κρατήσει για πολλά χρόνια.»[4]

Τον Ιούνιο του 2010, ο Πώλ Κρούγκμαν έγραψε ότι οι ανεπτυγμένες οικονομίες ήταν παγιδευμένες σ’ αυτό που ονόμασε «Η Τρίτη Ύφεση» (οι δυο πρώτες ήταν η Μακρά Ύφεση που ακολούθησε τον πανικό του 1873 και η Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930). Το κύριο χαρακτηριστικό αυτών των υφέσεων δεν ήταν τόσο η αρνητική ανάπτυξη, όπως συμβαίνει στο χαμηλό του οικονομικού κύκλου, όσο η παρατεταμένη ασθενής ανάπτυξη από το χρονικό σημείο που επετεύχθη ανάκαμψη και μετά. Σε μια τέτοια μακρά, παρατεταμένη ανάκαμψη «επεισόδια βελτίωσης δεν ήταν ποτέ αρκετά για να διορθώσουν τις ζημιές της αρχικής κάμψης και η κατάσταση υποτροπίαζε.» Το Νοέμβριο του 2011, ο Κρούγκμαν αναφέρθηκε στην «Επιστροφή της Μακροχρόνιας Στασιμότητας» αναβιώνοντας της υπόθεση της μακροχρόνιας στασιμότητας από τα μεταπολεμικά χρόνια (αν και στην περίπτωση αυτή, σύμφωνα με τον Κρούγκμαν, η περίσσεια αποθεματικών που προκαλεί την στασιμότητα είναι μάλλον παγκόσμια και όχι εθνική).[5]

Εμφανίστηκαν και βιβλία πάνω στο ζήτημα της στασιμότητας. Το 2011, ο Τάιλερ Κόουεν δημοσίευσε Τη Μεγάλη Στασιμότητα που γρήγορα έγινε μπεστ σέλερ. Για τον Κόουεν, η οικονομία των ΗΠ χαρακτηρίζεται από μια «πολυ-δεκαετή στασιμότητα…. Ακόμη και πριν προκύψει η οικονομική κρίση, δεν υπήρχε κάποιο νέο δίκτυο δημιουργίας απασχόλησης την τελευταία δεκαετία…. Σε όλον τον κόσμο, η πολυπληθείς χώρες που ήταν πλούσιες για κάποιο διάστημα, μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό: Οι ρυθμοί οικονομικής ανάπτυξης έχουν μειωθεί στα επίπεδα του 1970. Αν η έρπουσα στασιμότητα είναι ένα πρόβλημα για τις ΗΠ και τις άλλες αναπτυγμένες οικονομίες, ο Τόμας Πάλεϊ, στο βιβλίο του Από την Οικονομική Κρίση στη Στασιμότητα που δημοσιεύτηκε το 2012, θεωρεί την  παρούσα Μεγάλη Στασιμότητα ως αποτέλεσμα της Μεγάλης Οικονομικής Κρίσης που προηγήθηκε και ως απεικόνιση της αποτυχίας της νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής.[7]

Δοθείσης της νωθρής οικονομικής ανάπτυξης τόσο στην Ιαπωνία όσο και στην Ευρώπη, ανάλογες ανησυχίες εκφράζονται και εκεί. Η Κριστίν Λαγκάρντ, η διευθύντρια του ΔΝΤ, έκανε μιαν ομιλία στην Ουάσινγκτον το Σεπτέμβριο του 2011 στην οποία είπε ότι η παγκόσμια οικονομία «έχει εισέλθει σε μια επικίνδυνη νέα φάση της κρίσης…. Συνολικά, η παγκόσμια ανάπτυξη συνεχίζεται αλλά επιβραδυνόμενη,» παίρνοντας τη μορφή μιας αναιμικής και ανώμαλης ανάκαμψης.» Θεμελιώδης στην επικίνδυνη αυτή νέα φάση είναι η «αστάθεια του πυρήνα,» ή οι αδυναμίες της Τριάδας – Βόρειος Αμερική, Ευρώπη και Ιαπωνία – που μαζί με τις συνεχιζόμενες οικονομικές ανισορροπίες «εξασθενίζουν την ανάπτυξη.» Η μεγάλη ανησυχία ήταν η πιθανότητα για άλλη μια «χαμένη δεκαετία» της παγκόσμιας οικονομίας. Το Νοέμβριο του 2011 η Λαγκάρντ ξεχώρισε την Κίνα ως έναν δυνάμει αδύναμο κρίκο του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος παρά ως ένα μόνιμο αντισταθμιστή της παγκόσμιας οικονομικής στασιμότητας.[8]

Το ότι οι αυξανόμενες ανησυχίες σχετικά με την επιβράδυνση των πλούσιων οικονομιών της Τριάδας έχουν πραγματική βάση, όχι μόνο όσον αφορά τις δύο τελευταίες δεκαετίες αλλά και όσον αφορά τις μακροπρόθεσμες τάσεις από τη δεκαετία του 1960, φαίνεται στο διάγραμμα της Εικόνας 1, το οποίο δείχνει το μειούμενο ρυθμό ανάπτυξης των οικονομιών της Τριάδας από το 1960 έως σήμερα.

Η μείωση είναι εντονότερη για την Ιαπωνία και την ΕΕ. Αλλά και οι ΗΠ έχουν βιώσει μια σημαντική μείωση στην οικονομική ανάπτυξη από τη δεκαετία του 1960 και μετά και δεν μπόρεσαν να επανακτήσουν την τάση των προηγούμενων ρυθμών ανάπτυξης παρά τα έντονα κίνητρα που δόθηκαν από την αύξηση των στρατιωτικών δαπανών, τις οικονομικές φούσκες, την προσπάθεια αύξησης των πωλήσεων και την συνεχιζόμενη εκμετάλλευση της προνομιακής θέσης του δολαρίου ως ηγεμονικού νομίσματος. Η έκρηξη της χρηματιστηριακής φούσκας της Νέας Οικονομίας το 2000 αποδυνάμωσε σημαντικά την οικονομία των ΗΠ, η οποία σώθηκε από μια ακόμη μεγαλύτερη καταστροφή με την ταχύτατη άνοδο της φούσκας των ακινήτων στη θέση της προηγούμενης φούσκας. Η έκρηξη της τελευταίας κατά τη Μεγάλη Οικονομική Κρίση 2007-09 έφερε στην επιφάνεια την υποβόσκουσα στασιμότητα.

 

Εικόνα 1. Μέσος ετήσιος ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης ΗΠ, ΕΕ και Ιαπωνίας. Πηγές:  Για ΗΠ, Bureau of Economic Analysis, National Income and Product Accounts, Table 1.1.1. Percent Change from Preceding Period in Real Gross Domestic Product, http://bea.gov/national/nipaweb/SelectTable.asp

 

Επομένως, όπως το διάγραμμα της Εικόνας 1 υποδεικνύει, η μακροπρόθεσμη οικονομική επιβράδυνση προϋπήρχε της κρίσης. Για τις ΗΠ, ο ρυθμός ανάπτυξης τη δεκαετία του 1970 (ο οποίος ήταν λίγο υψηλότερος από αυτόν των δύο επόμενων δεκαετιών) ήταν 27% μικρότερος από τον αντίστοιχο της δεκαετίας του 1960. Κατά την περίοδο 2000-2011 ήταν 63% κάτω από αυτόν της δεκαετίας του 1960.[9] Αυτή η υποβόσκουσα τάση για στασιμότητα ήταν η κύρια αιτία για την τόσο μεγάλη χρηματιστηριακή εξάρτηση της οικονομίας – μια μακρά σειρά δεκαετιών από ολοένα και μεγαλύτερες κερδοσκοπικές χρηματιστηριακές φούσκες.[10] Πραγματικά, έχει προκύψει ένας επικίνδυνος βρόχος ανάδρασης μεταξύ στασιμότητας και οικονομικών φουσκών, ο οποίος αντανακλά το γεγονός ότι στασιμότητα και χρηματιστηριοποίηση είναι στενά αλληλένδετα φαινόμενα: ένα πρόβλημα που αναφέρεται ως παγίδα στασιμότητας – χρηματιστηριοποίησης.