Ο Μαρξισμός στον 21ο Αιώνα - Προσημειώσεις (7). Back to the future: Η κρίση του Μαρξισμού: Εντός, εκτός και επί τα αυτά – Προβληματικές ανασυγκροτήσεις και αποκηρύξεις, 1975-89

Συνεχίζοντας την προσπάθεια χαρτογράφησης του δρόμου για έναν Μαρξισμό του 21ου αιώνα και έχοντας πάντα στο μυαλό μου την απορία του φίλου μου που ζει φτωχός στην Ελβετία και πλούσιος στην Γκάνα, θα ρίξω μια ματιά  στο οπλοστάσιο του Μαρξισμού, έτσι όπως αυτό ενισχύθηκε τα τελευταία χρόνια στη Γαλλία και την Ιταλία. Βασίζομαι, ως επί το πλείστον, στο άρθρο του André Tosel ("Η ανάπτυξη του Μαρξισμού: Από το τέλος του Μαρξισμού - Λενινισμού στους χίλιους Μαρξισμούς – Γαλλία/Ιταλία, 1975-2005", από το "Critical Companion to Contemporary Marxism", edited by Jacques Bidet, University of Paris-X and Stathis Kouvelakis, King's College London, 2008) αλλά και σε άλλα άρθρα του τόμου.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Η κρίση ξέσπασε μια ωραία μέρα κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Αιτία της:

Η αδυναμία των μαρξιστών θεωρητικών να φωτίσουν την πορεία που πήρε ο 20ος αιώνας, να εξηγήσουν την εξέλιξη των σοσιαλιστικών κοινωνιών, το χαρακτήρα τους και τις δομές τους υπό το πρίσμα του ιστορικού υλισμού.

Επισημάνθηκε το δημοκρατικό έλλειμμα των κοινωνιών αυτών, ασκήθηκε κριτική στην ολοκληρωτική δομή τους, εγέρθηκαν αμφιβολίες για την ορθότητα της μαρξιστικής θεωρίας για το κράτος και το νόμο, αποκηρύχτηκε κάθε ντετερμινιστική και τελεολογική φιλοσοφία της ιστορίας.

Οι κριτικές αυτές μάλλον ενίσχυσαν τους ισχυρισμούς του κοινωνικού και πολιτικού φιλελευθερισμού παρά τις διατυπώσεις γνήσιων και θετικών προτάσεων ανασυγκρότησης.

Αν οι προηγούμενες μεγάλες αιρέσεις συνέχιζαν να πυροδοτούν γενικότερες διαφωνίες και συζητήσεις, οι πρόσφατες δεν έδειχναν να ενδιαφέρουν και πολλούς έξω από του μαρξιστικούς κύκλους και κατέληξαν να παίζουν δευτερεύοντα ρόλο.

Είχε έρθει η ώρα του νεοθετικισμού, όπως κι η ώρα διαφόρων εκδοχών της ερμηνευτικής (χαϊντεγκεριανή, μεταμοντέρνα, κ.λπ.), και διάφορες νεοκαντιανές ή φαινομενολογικές φιλοσοφίες του υποκειμένου (θεολογικές και άλλες) ξανάρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους στην αγορά των ιδεών.

Οι μαρξιστικοί κύκλοι μπήκαν σε μια, γρηγορότερη ή αργότερη, διαδικασία αποσύνθεσης και σε άμεση σχέση με την περιθωριοποίηση (Γαλλία και Ισπανία), τον κοινωνικο-φιλελεύθερο μετασχηματισμό (Ιταλία), την κρίση των Κομμουνιστικών κομμάτων (ανατολική Ευρώπη).

H κρίση αυτή ήταν αποτέλεσμα μιας γενικότερης κρίσης του καπιταλισμού, ο οποίος, όταν τελείωσαν τα «ωραία τριάντα» χρόνια της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης, είχε να αντιμετωπίσει τη φθίνουσα τάση του ποσοστού κέρδους ως αποτέλεσμα του παγκόσμιου ανταγωνισμού, την εθνικοποιημένη διαχείριση της εργατικής δύναμης ως αποτέλεσμα της αναδιοργάνωσης του έθνους-κράτους, την ανασυγκρότηση των κυρίαρχων πόλων του βορρά και έναν πόλεμο θέσεων εναντίον του σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Είχε να αντιμετωπίσει μια ανελέητη επίθεση κατά του κράτους-προνοίας και των κινημάτων της εργατικής τάξης και μια επιχείρηση οικονομικής επαναποικιοποίησης του Τρίτου Κόσμου, οι οποίες ήταν ιδεολογικά μασκαρεμένες με τη σημαία των ανθρώπινων δικαιωμάτων τα οποία παραβιάζονταν εκτεταμένα στις σοσιαλιστικές χώρες.

H κρίση του Μαρξισμού φαινόταν να δίνει λύση σε θεωρητικό επίπεδο με τη στροφή στον κοινωνικό φιλελευθερισμό και σε πολιτικό επίπεδο με την ανάπτυξη της στρατηγικής του κοινωνικού συμβιβασμού. Αν η εκλογή του Μιτεράν, η επιτυχία του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος και οι καλές επιδόσεις των Γερμανών σοσιαλδημοκρατών μπορεί να έδιναν την εντύπωση ότι οι παραπάνω λύσεις είχαν σημασία, η αλήθεια ήταν διαφορετική. Είχε φτάσει η στιγμή της επίθεσης του νεοφιλελευθερισμού. Η Θάτσερ στην απέναντι μεριά της Μάγχης και ο Ρέιγκαν στην απέναντι πλευρά του Ατλαντικού, ακόνιζαν τα μαχαίρια τους. Κατά τη γνώμη τους είχαν να κόψουν πολλά. Και το έκαναν.

Η κρίση του Μαρξισμού έκρυβε την κρίση του κοινωνικού φιλελευθερισμού όπως και η κρίση του κομμουνισμού έκρυβε την κρίση της δημοκρατικής εμπειρίας. Περισσότερο από τους Γάλλους «Νέους Φιλόσοφους» (Αντρέ Γκλικσμάν και Μπερνάρ-Ανρί Λεβί), πολύ περισσότερο από την ισχυρή φιγούρα του Καρλ Πόππερ, κυρίαρχοι ήταν το όνομα και ο λόγος του Φρίντριχ Χάγιεκ. Ο Μαρξισμός γρήγορα έχασε τη σχετική ηγεμονία του. Ανάλογα με την προσωπική ηθική του καθενός, φιλόσοφοι και διανοούμενοι, είτε τον αποκήρυξαν (με περισσότερη ή λιγότερη δυσκολία) είτε διαχώρισαν τη θέση τους από αυτόν. Όπως και να ‘χει, ο λογαριασμός για την αποτυχία του αιώνα έπρεπε να πληρωθεί.

Οι θέσεις που πήραν οι έως τώρα προσκείμενοι στον Μαρξισμό πνευματικοί άνθρωποι ήταν ουσιαστικά τρεις:

1. Εγκατάλειψη του Μαρξισμού

2. Επαναπροσέγγιση του Μαρξισμού συνδυασμένη με ελαχιστοποίηση βασικών θέσεων και μεταμόσχευση ιδεών/πρακτικών από άλλα διανοητικά ρεύματα

3. Διατήρηση του Μαρξισμού ως εφεδρεία της κριτικής ουτοπίας και αναμονή καλύτερων ημερών για επαναδραστηριοποίηση

Η παρακολούθηση και αφήγηση αυτής της εξέλιξης απαιτεί τόμους και δεν είναι δυνατή η πραγμάτευσή της χωρίς πολλή και ομαδική δουλειά. Επομένως, είμαστε αναγκασμένοι να καταφύγουμε στη δειγματοληψία. Θα αντλήσουμε τα δείγματά μας από μια γεωγραφική ζώνη στην οποία ο Μαρξισμός έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης και παρήγαγε σημαντικό έργο: Τη Γαλλία και την Ιταλία.