Εργασία και Τεχνολογία

«Η σύγχρονη βιομηχανία δεν εξετάζει και δεν αντικρίζει ποτέ σαν οριστική την υπάρχουσα μορφή ενός προτσές παράγωγης. Γι’ αυτό, η τεχνική της βάση είναι επαναστατική, ενώ η τεχνική βάση όλων των προηγούμενων τρόπων παραγωγής ουσιαστικά ήταν συντηρητική». Κ Μαρξ, Το Κεφάλαιο (μέρος 4ο «Η Παραγωγή της Σχετικής Υπεραξίας»)

 

Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και χρήσιμες εργασίες της μαρξιστικής βιβλιογραφίας είναι αυτή της Regina Roth (RR) με τίτλο «Marx on technical change in the critical edition» (2010).

Κι αυτό για δυο λόγους.

Πρώτα από όλα η εργασία παρουσιάζει μια εξαντλητική χαρτογράφηση του έργου που έχει γίνει από τις αρχές του 20ου αιώνα πάνω στη συλλογή και επιμέλεια των γραπτών του Μαρξ.

Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, αφού είναι γνωστό ότι ο Μαρξ σπανίως έδινε στα γραπτά του μια τελική μορφή για τη δημοσίευσή τους. Έγραψε χιλιάδες σελίδες υπό τη μορφή σημειώσεων πάνω σε πολλά θέματα, οι οποίες δεν ενσωματώθηκαν στο δημοσιευμένο του έργο.

Η RR μελέτησε εξαντλητικά όλες τις σημειώσεις και έκανε καλή δουλειά στην επισήμανση καίριων σημείων της μαρξικής σκέψης, όπως αυτή εκδηλώνεται σε δημοσιευμένα και αδημοσίευτα γραπτά.

Η RR υπαινίσσεται ότι η μελέτη αυτών των γραπτών είναι αναγκαία αν θέλουμε να σχηματίσουμε μια ολοκληρωμένη άποψη για την εξέλιξη και τη λογική της μαρξικής σκέψης.

Τα γραπτά δείχνουν, πρώτα απ’ όλα, ότι ο Μαρξ δεν ήταν ποτέ ικανοποιημένος με τη δουλειά του: ξεκινάει με πέντε διαφορετικά πλάνα το πρώτο κεφάλαιο, υιοθετεί εναλλακτικές προσεγγίσεις ενός θέματος, αλλάζει την έκφραση κ.λπ.

Δείχνουν ακόμη ότι ο Μαρξ προσπαθούσε να τεκμηριώσει όσο καλύτερα μπορούσε τα πορίσματά του και ότι δεν ήταν η δογματική προσωπικότητα που παρουσιάστηκε από φίλους και αντίπαλους.

Περαιτέρω, η εργασία της RR επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις.

Για παράδειγμα, ο νόμος της πτωτικής τάσης του κέρδους.

Φαίνεται ότι ο περίφημος νόμος είναι συμπέρασμα του επιμελητή Ένγκελς κι όχι του συγγραφέα Μαρξ. Συγκρίνοντας τα πρωτότυπα χειρόγραφα του Μαρξ με τη μεταθανάτια έκδοση του 3ου τόμου του Κεφαλαίου που επιμελήθηκε ο Ένγκελς, βρήκε ότι ο τελευταίος πρόσθεσε την εξής φράση:

«Αλλά στην πραγματικότητα […] το ποσοστό κέρδους μειώνεται μακροπρόθεσμα».

Παρομοίως, βρήκε ότι ο Ένγκελς ήταν πολύ πιο απόλυτος από τον Μαρξ πάνω στις μακροπρόθεσμες τάσεις του καπιταλισμού

Σημειώνει ότι ο Ένγκελς ήταν πολύ ανήσυχος με την απροθυμία του Μαρξ να καταλήξει σε συμπέρασμα. Λίγο πριν την έκδοση του 1ου τόμου του Κεφαλαίου έγραφε στον Μαρξ:

«Από μια – δυο φράσεις στο τελευταίο σου γράμμα, υποψιάζομαι ότι έφθασες πάλι σε ένα απρόσμενο σημείο καμπής που μπορεί να προκαλέσει μεγάλη καθυστέρηση».

Η σπουδαιότητα όμως της εργασίας της RR έγκειται στην προσπάθεια της να ανασκευάσει τη σκέψη του Μαρξ για την τεχνολογία και τις τεχνολογικές αλλαγές, για τους τρόπους αλληλεπίδρασης καπιταλισμού-τεχνολογίας και για τις επιπτώσεις αυτών των περίπλοκων διεργασιών στην κοινωνία.

Η RR δείχνει επίσης το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Μαρξ για τη μηχανολογία – για την ιστορία των μηχανολογικών ανακαλύψεων και καινοτομιών και για το ρόλο που παίζουν οι μηχανές στην καπιταλιστική οικονομία.

Ο Μαρξ μελέτησε επισταμένα τους Peter Gaskell, Andrew Ure και Charles Babbage και πολλούς άλλους συγγραφείς τεχνικών και πρακτικών οδηγιών για τη βιομηχανία και την εξόρυξη.

Η οικονομική σημασία των τεχνολογικών αλλαγών στο μαρξικό σύστημα έγκειται στο γεγονός ότι μπορούν να δώσουν τη δυνατότητα στους καπιταλιστές να αυξήσουν τη σχετική υπεραξία μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας.

Αλλά λόγω του ότι η τεχνική καινοτομία είναι γενικά έντασης κεφαλαίου (αυξημένο ποσοστό του σταθερού κεφαλαίου σε σχέση με το μεταβλητό ή την εργασία), ωθεί το κέρδος προς πτωτικές τάσεις, η οποία μπορεί να αντισταθμιστεί από συγκεκριμένες εξισορροπητικές δυνάμεις.

Ο καπιταλιστής, που είναι πάντα υπό την πίεση της αύξησης του ποσοστού κέρδους, βρίσκει αυτές τις εξισορροπητικές δυνάμεις στην αύξηση της έντασης εργασίας.

Ο Μαρξ υποστήριξε ότι οι μηχανές έφεραν στην όλη διαδικασία αποτελέσματα αντίθετα από τα αναμενόμενα.

Επιμήκυναν την εργασιακή μέρα.

Αύξησαν το ποσοστό γυναικών και παιδιών στο εργατικό δυναμικό (πιο φτηνά χέρια)

Αύξησαν την ένταση εργασίας και έκαναν τους εργάτες πιο εξαρτημένους από τους καπιταλιστές αφού τους στέρησαν εντελώς κάθε δυνατότητα κατοχής μέσων παραγωγής.

Με τα λόγια του Μαρξ: «Οι εργάτες σκοτώθηκαν «θετικά»».

Πέρα από τις υπερβολές και τα λάθη του Μαρξ (τα πορίσματά του βασίζονταν, ως επί το πλείστον, στην κλωστοϋφαντουργία, ενώ σε άλλους βιομηχανικούς κλάδους (λιγότερο σημαντικούς εκείνη την εποχή) η μηχανοποίηση της παραγωγής είχε θετικές επιδράσεις στην εργασία (πχ, ξυλουργεία)), το σίγουρο είναι ότι καπιταλισμός και τεχνολογία διαπλέκονται και αλληλεπιδρούν έντονα και άμεσα.

Και ότι δεν υπάρχει τίποτε απελευθερωτικό στην τεχνολογική αλλαγή καθεαυτή.