3 δεκατίες +1 χρόνος από το θάνατο του εκκεντρικού και εμβληματικού διανοητή Μ Φουκώ (25/06/1984), και το έργο του αποτελεί σημείο αναφοράς για την ακαδημαϊκή αριστερά σ’ όλον τον κόσμο.
Πριν 7 μήνες κυκλοφόρησε στα γαλλικά ένα βιβλιαράκι που επιμελήθηκε ο Daniel Zamora (DZ) και περιέχει μια σειρά από άρθρα των οποίων οι συγγραφείς διαβλέπουν συγγένειες του Φουκώ με το νεοφιλελευθερισμό. Αν και το ζήτημα δεν είναι καινούργιο (οι ενστάσεις για τον Φουκώ βαστούν από τη δημοσίευση το 1967 Των Λέξεων και των Πραγμάτων και την αναπάντεχη επιτυχία τους και τον αφορισμό του Φουκώ: «Μέσα στη σκέψη του 19ου αιώνα ο μαρξισμός είναι σαν το ψάρι στο νερό: δηλ. οπουδήποτε αλλού παύει να αναπνέει», σελ 363, εκδ. Γνώση, 1986, μτφρ. Κ. Παπαγιώργης), στη φιλοσοφική μπλογκόσφαιρα έγινε ένας σχετικός χαμός, όχι τόσο λόγω του βιβλίου (το οποίο τώρα μεταφράζεται στα αγγλικά) αλλά λόγω της συνέντευξης που έδωσε ο DZ στο Jacobin.
Εδώ, με ευκαιρία τα 31 χρόνια του θανάτου Φουκώ, εν είδη μνημόσυνου, μεταφράζω τη «σκανδαλιάρικη» συνέντευξη. Για τα σχόλια/παρατηρήσεις που έγιναν στη μπλοκόσφαιρα βλέπε εδώ, εδώ, εδώ, εδώ κι εδώ.
Jacobin: Στο βιβλίο του Φουκώ: Η σκέψη του, η προσωπικότητά του, o φίλος του Πωλ Βεν γράφει ότι ο Φουκώ ήταν αταξινόμητος, τόσο πολιτικά όσο και φιλοσοφικά: «Δε πίστευε ούτε στον Μαρξ ούτε στον Φρόιντ ούτε στην Επανάσταση ούτε στον Μάο, ιδιωτικώς περιγελούσε τα ευαίσθητα προοδευτικά αισθήματα, και δεν γνωρίζω να είχε κάποια ουσιαστική θέση απέναντι στα μεγάλα προβλήματα του Τρίτου Κόσμου, τον καταναλωτισμό, τον καπιταλισμό και τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό. Εσείς γράφετε ότι ήταν πάντα «ένα βήμα μπροστά από τους συγχρόνους του». Τι εννοείτε με αυτό;
DZ: Πρέπει να πούμε ότι ο Φουκώ αναμφίβολα έριξε φως σε θέματα που ήταν εν πολλοίς αγνοημένα και περιθωριοποιημένα από τους διανοούμενους της εποχής του. Τα έργα του, είτε αφορούσαν την ψυχιατρική είτε τη φυλακή είτε τη σεξουαλικότητα, ανέδειξαν ένα σημαντικό πεδίο σκέψης. Σίγουρα ήταν μέρος μιας εποχής, ενός ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου και δεν ήταν ο πρώτος που δούλεψε πάνω σε αυτά τα ζητήματα. Όλα αυτά ήταν παντού στην ημερήσια διάταξη και έγιναν αντικείμενα σημαντικών κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων.
Για παράδειγμα, στην Ιταλία, το αντιψυχιατρικό κίνημα που οργάνωσε ο Φράνκο Μπαζάλια, δεν περίμενε από τον Φουκώ να αμφισβητήσει το ψυχιατρικό άσυλο για να διαμορφώσει τις δικές του προτάσεις για αντικατάσταση του ιδρύματος. Τα κινήματα αυτά δεν προήλθαν από τον Φουκώ – ποτέ δεν ισχυρίστηκε κάτι τέτοιο – αλλά ήταν αυτός που έδειξε το δρόμο ώστε μεγάλος αριθμός ιστορικών και διανοουμένων να εργαστούν πάνω σε νέα θέματα, σε νέες περιοχές που ήταν πολύ λίγο διερευνημένες.
Μας δίδαξε να διερευνούμε την πολιτική διάσταση ακόμη και σε ζητήματα που φαίνεται να είναι «πέραν» κάθε υποψίας. Θυμάμαι ακόμη την περίφημη συζήτηση με τον Τσόμσκι, όπου διακήρυξε ότι το «αληθινό πολιτικό καθήκον σε μια κοινωνία σαν τη δική μας είναι να ασκήσουμε κριτική στη λειτουργία των θεσμών, που μοιάζουν να είναι ουδέτεροι και ανεξάρτητοι, να τους ασκήσουμε κριτική και να τους προσβάλουμε με τέτοιον τρόπο ώστε η πολιτική βία, η οποία πάντοτε ασκούνταν συγκαλυμμένα μέσω αυτών, να αποκαλυφθεί, για να μπορέσουμε στη συνέχεια να την πολεμήσουμε».
Αν και μπορεί να έχω ορισμένες αμφιβολίες για τη φύση της κριτικής του – είμαι σίγουρος ότι θα επιστρέψουμε σε αυτό το θέμα – είναι σίγουρο ότι ήταν ένα εξαιρετικά καινοτόμο και ερεθιστικό εγχείρημα.
Jacobin: Δείχνοντας στο βιβλίο σου ότι ο Φουκώ είναι συμβατός με το νεοφιλελευθερισμό είναι πιθανό να ενοχλήσεις αρκετούς και να προκαλέσεις αντιρρήσεις.
DZ: Το ελπίζω. Εν μέρει, αυτός είναι ο στόχος του βιβλίου. Ήθελα να σπάσω τη γενική γομοφωνία που υπάρχει σχετικά με τον Φουκώ ως κάποιον που ήταν σε πλήρη αντίθεση με το νεοφιλελευθερισμό στο τέλος της ζωής τους. Από την άποψη αυτή, θεωρώ ότι οι παραδοσιακές ερμηνείες των τελευταίων του έργων είναι εσφαλμένες ή ότι αποφεύγουν να θίξουν το θέμα. Για ένα τμήμα της ριζοσπαστικής αριστεράς έγινε μια μορφή που απαγορεύεται να την αγγίξουμε. Όσες κριτικές επιχειρήθηκαν ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, άτολμες.
DZ: Το ελπίζω. Εν μέρει, αυτός είναι ο στόχος του βιβλίου. Ήθελα να σπάσω τη γενική γομοφωνία που υπάρχει σχετικά με τον Φουκώ ως κάποιον που ήταν σε πλήρη αντίθεση με το νεοφιλελευθερισμό στο τέλος της ζωής τους. Από την άποψη αυτή, θεωρώ ότι οι παραδοσιακές ερμηνείες των τελευταίων του έργων είναι εσφαλμένες ή ότι αποφεύγουν να θίξουν το θέμα. Για ένα τμήμα της ριζοσπαστικής αριστεράς έγινε μια μορφή που απαγορεύεται να την αγγίξουμε. Όσες κριτικές επιχειρήθηκαν ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, άτολμες.
Η τύφλωση αυτή προκαλεί έκπληξη αφού η επιείκεια που δείχνει ο Φουκώ απέναντι στο νεοφιλελευθερισμό είναι ιδιαίτερη. Δεν είναι μόνο οι διαλέξεις που έδωσε στο Collège de France αλλά και διάφορα άρθρα και συνεντεύξεις. Ο Φουκώ ένιωθε μια ιδιαίτερη έλξη από τον οικονομικό φιλελευθερισμό: είδε σ’ αυτόν τη δυνατότητα μιας μορφής διακυβερνησιμότητας που ήταν λιγότερο κανονιστική και απολυταρχική από τη σοσιαλιστική και κομμουνιστική αριστερά, την οποία θεωρούσε τελείως απαρχαιωμένη. Πιο συγκεκριμένα είδε στο νεοφιλελευθερισμό μια «πολύ λιγότερο γραφειοκρατική» και «πολύ λιγότερο αυστηρή» μορφή πολιτικής συγκριτικά με αυτή του μεταπολεμικού κοινωνικού κράτους. Φαίνεται πως φανταζόταν έναν νεοφιλελευθερισμό που δεν θα επέβαλλε τα ανθρωπολογικά του μοντέλα πάνω στο άτομο, ότι θα παρείχε στα άτομα περισσότερη αυτονομία από το κράτος.
Ακόμη κι ο Colin Gordon, ένας από τους κύριους μεταφραστές και σχολιαστές του Φουκώ στον αγγλοσαξονικό κόσμο, δεν έχει πρόβλημα να δεχτεί ότι βλέπει στον Φουκώ ένα είδος πρόδρομου του μπλαιρικού Τρίτου Δρόμου, μια ενσωμάτωση της νεοφιλελεύθερης στρατηγικής στο σώμα της σοσιαλδημοκρατίας.
Jacobin: Την ίδια στιγμή το βιβλίο σας δεν ένα κατηγορώ κατά του Φουκώ ούτε απορρίπτει το έργο του. Όπως είπατε προηγουμένως, αναγνωρίζεται την ποιότητα της δουλειάς του.
DZ: Φυσικά! Είμαι γοητευμένος από την προσωπικότητα του Φουκώ και το έργο του. Το θεωρώ ιδιαίτερα πολύτιμο. Ακόμη, εκτιμώ απεριόριστα το έργο του Geoffroy de Lagasnerie, La dernière leçon de Michel Foucault, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα. Αυτό το βιβλίο είναι κατά κάποιον τρόπο συμπληρωματικό του δικού μας, αφού διαβλέπει σον Φουκώ την επιθυμία να χρησιμοποιήσει το νεοφιλελευθερισμό για να ξανα-ανακαλύψει την Αριστερά. Κατά τη γνώμη μας τον χρησιμοποιεί ως κάτι που υπερβαίνει το απλό εργαλείο: υιοθετεί τη νεοφιλελεύθερη άποψη γινα να κριτικάρει την Αριστερά.
Επίσης, ο Lagasnerie υπογραμμίζει ένα στοιχείο που για μένα είναι καθοριστικό και οδηγεί κατευθείαν στην καρδιά των διαφόρων προβλημάτων της αριστεράς: υποστηρίζει ότι ο Φουκώ ήταν από τους πρώτους που πήραν στα σοβαρά τα νεοφιλελεύθερα κείμενα και τα διάβασαν με ιδιαίτερα προσεκτικό τρόπο. Πριν απ’ αυτόν, τα προϊόντα της νεοφιλελεύθερης σκέψης απορρίπτονταν, εκλαμβάνονταν ως απλή προπαγάνδα. Για τον Lagasnerie ο Φουκώ διέρρηξε το συμβολικό φράγμα που είχε ορθωθεί από τη διανόηση της αριστεράς προς τη νεοφιλελεύθερη παράδοση. Η τελευταία, απομονωμένη μέσα στο συνήθη σεχταρισμό του ακαδημαϊκού κόσμου, δεν είχε επιχειρήσει να διαβάσει με γόνιμο τρόπο τα επιχειρήματα του Φρίντριχ Χάγιεκ, του Γκάρι Μπέκερ ή του Μίλτον Φριντμαν. Στο σημείο αυτό μόνο να συμφωνήσει με τον Lagasnerie μπορεί κανείς: ο Φουκώ μας έδωσε την ευκαιρία να διαβάσουμε και να κατανοήσουμε αυτούς τους συγγραφείς, να ανακαλύψουμε στο έργο τους μια σύνθετη και ερεθιστική σκέψη. Συμφωνώ απόλυτα μαζί του. Είναι αδιαφιλονίκητο το γεγονός ότι ο Φουκώ πάντα πάσχιζε να ερευνά θεωρητικά εγχειρήματα τελείως διαφορετικών οριζόντων και να αμφισβητεί συνεχώς τις ιδέες του.
Δυστυχώς, η αριστερή διανόηση σπανίως έπραττε αναλόγως. Ήταν συχνά «παγιδευμένη» σε μια νοοτροπία «σχολής», αρνούμενη εκ των προτέρων να λάβει υπόψη της ή να συζητήσει ιδέες και παραδόσεις διαφορετικής αφετηρίας. Μια νοοτροπία πολύ επιβλαβής. Βρίσκεται κανείς να έχει να κάνει με ανθρώπους που στην ουσία δεν διάβασαν ποτέ τους θεμελιωτές της πολιτικής ιδεολογίας που υποτίθεται ότι πολεμούν! Τις περισσότερες φορές, η γνώση τους περιορίζεται σε μερικές κοινοτοπίες.
Jacobin: Στο βιβλίο σας ασκείτε κριτική στις απόψεις του για την κοινωνική ασφάλιση και την αναδιανομή του πλούτου. Μπορείτε να πείτε κάτι περισσότερο πάνω σ΄αυτό το θέμα;
DZ: Είναι ένα ζήτημα πρακτικά αδιερεύνητο από το απέραντο σώμα των «φουκωιστών». Για μα είμαι ειλικρινής, δεν πίστευα ότι θα ασχοληθώ με το ζήτημα αυτό όταν σκεφτόμουν πάνω στο πλάνο του βιβλίου. Το ενδιαφέρον μου για την κοινωνική ασφάλιση δεν συνδέεται άμεσα με τον Φουκώ. Η έρευνά μου πάνω στο ζήτημα με οδήγησε να σκεφτώ πάνω στο πως περάσαμε από μια πολιτική που στόχευε να εξαλείψει την ανισότητα σε μια πολιτική που στοχεύει να εξαλείψει τη φτώχεια και οργανώνεται ολοένα και περισσότερο σε πάνω στην κατανομή ειδικών προϋπολογισμών και γύρω από στοχευμένους πληθυσμούς. Αλλά το η μετάβαση από το ένα αντικείμενο στο άλλο μετασχηματίζει τελείως την έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης. Το να προσπαθείς να εξαλείψεις τις ανισότητες (και να αναζητείς τη μείωση των απόλυτων διαφορών) είναι τελείως διαφορετικό πράγμα από το να προσπαθείς να εξαλείψεις τη φτώχεια (και να αναζητείς την παροχή ενός ελάχιστου επιπέδου διαβίωσης για τους λιγότερο προνομιούχους). Η επιτυχία αυτής της μικρής επανάστασης απαίτησε χρόνια εντατικής εργασίας πάνω στην απονομιμοποίηση της κοινωνικής ασφάλισης και των θεσμών της εργατικής τάξης.
Ήταν κατά την προσεκτική ανάγνωση των κειμένων του «ύστερου» Φουκώ (τέλη της δεκαετίας του 1970, αρχές δεκαετίες 1980) που μου έγινε ξεκάθαρο ότι και ο ίδιος είχε πάρει μέρος σε αυτή την επανάσταση. Έτσι, όχι μόνο άσκησε κριτική στην κοινωνική ασφάλιση αλλά και γοητεύτηκε από τον αρνητικό φόρο εισοδήματος που πρότεινε ως εναλλακτική στρατηγική ο Μίλτον Φρίντμαν εκείνη την περίοδο. Κατά αυτόν, οι μηχανισμοί κοινωνικής αλληλεγγύης και κοινωνικής ασφάλισης, ήταν ανάλογοι με μηχανισμούς όπως οι φυλακές, τα στρατόπεδα ή τα σχολεία, ήταν μεταξύ των αναγκαίων για το σύστημα θεσμών μέσω των οποίων «ασκείται η εξουσία στις σύγχρονες κοινωνίες».
Ενδιαφέρον είναι και το ότι δε δίστασε να γράψει (στο βασικό έργο του François Ewald) ότι «το κράτος πρόνοιας εκπληρώνει απόλυτα το όνειρο της βιο-εξουσίας». Τίποτε λιγότερο (Ο Ewald ήταν μαθητής και βοηθός του Φουκώ. Σήμερα είναι ένας από τους κορυφαίους γάλλους διανοούμενους που συνεργάζεται με τη γαλλική ασφαλιστική βιομηχανία και τη Medef, το μεγαλύτερο εργοδοτικό θεσμό της Γαλλίας).
Με δεδομένες τις πολλές ατέλειες του κλασικού συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, ο Φουκώ θέλησε να το αντικαταστήσει με έναν αρνητικό φόρο εισοδήματος. Η ιδέα είναι σχετικά απλή: το κράτος δίνει ένα οικονομικό συμπλήρωμα σε οποιονδήποτε έχει εισόδημα κάτω από ένα συγκεκριμένο όριο. Ο στόχος είναι να διευθετηθούν έτσι τα πράγματα ώστε κανένας να μην έχει εισόδημα κάτω από αυτό το όριο, χωρίς να χρειάζεται πολλή βοήθεια. Στη Γαλλία η σχετική συζήτηση άρχισε το 1974 με το βιβλίο του Lionel Stoléru (Vaincre la pauvreté dans les pays riches – Αποκτώντας εισόδημα στις πλούσιες χώρες). Ενδιαφέρον επίσης έχει το ότι ο Φουκώ συναντήθηκε αρκετές φορές με τον Stoléru όταν ο τελευταίος ήταν τεχνικός σύμβουλος του δεξιού προέδρου Βαλερί Ζισκάρ ντ'Εσταίν. Ένα σημαντικό επιχείρημα που υποστηρίζει στο βιβλίο του ο Stoléru τράβηξε την προσοχή του Φουκώ: στο πνεύμα του Φρίντμαν έκανε διάκριση μεταξύ μιας πολιτικής που στόχευε στην ισότητα (σοσιαλισμός) και μιας πολιτικής που απλά στόχευε στην εξάλειψη της φτώχειας χωρίς να αμφισβητήσει τις διαφορές (φιλελευθερισμός).
Παραθέτω τον Stoléru, «τα δόγματα μάς οδηγούν είτε σε μια πολιτική που στοχεύει στην εξάλειψη της φτώχιας είτε σε μια πολιτική που στοχεύει να μειώσει το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών». Είναι αυτό που αποκαλεί «το όριο μεταξύ απόλυτης και σχετικής φτώχιας» Η πρώτη αναφέρεται σε ένα αυθαίρετα καθορισμένο επίπεδο (στο οποίο στοχεύει ο αρνητικός φόρος εισοδήματος) και η δεύτερη σε όλες τις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των ατόμων (στις οποίες στοχεύουν η κοινωνική ασφάλιση και το κράτος πρόνοιας). Για τον Stoléru «η οικονομία της αγοράς μπορεί να αφομοιώσει δράσεις που αντιμετωπίζουν την απόλυτη φτώχια» αλλά «είναι αδύνατο να αφομοιώσει στρατηγικές εναντίον της σχετικής φτώχιας». Για το λόγο αυτό, υποστηρίζει, «πιστεύω ότι η διάκριση μεταξύ απόλυτης και σχετικής φτώχιας είναι στην ουσία η διάκριση μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού». Έτσι, αυτό που διακυβεύεται στη μετακίνηση από τη μια μεριά στην άλλη μεριά είναι ένα καθαρά πολιτικό ζήτημα: η αποδοχή ή όχι του καπιταλισμού ως κυρίαρχου πολιτικού μορφώματος.
Από την άποψη αυτή, ο δύσκολα συγκαλυμμένος ενθουσιασμός του Φουκώ για την πρόταση του Stoléru ήταν μέρος ενός μεγαλύτερου σχεδίου που συμβάδιζε με την παρακμή της εξισωτικής φιλοσοφίας της κοινωνικής ασφάλισης και την άνοδο της αγοραία προσανατολιζόμενης μάχης κατά της «φτώχιας». Με άλλα λόγια, και όσο κι αν μας εκπλήσσει αυτό, η μάχη κατά της φτώχιας, αντί να περιορίζει τα αποτελέσματα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, έχει στην ουσία ενισχύσει την πολιτική ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού.
Δεν πρέπει, επομένως, να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι πλουσιότεροι άνθρωποι του κόσμου, όπως ο Μπιλ Γκέιτς ή ο Τζωρτζ Σόρος, παίρνουν μέρος στον πόλεμο κατά της φτώχιας, ενώ την ίδια στιγμή, και χωρίς κάποια προφανή αντίφαση, υποστηρίζουν τη φιλελευθεροποίηση τν δημόσιων υπηρεσιών, την καταστροφή όλων των μηχανισμών αναδιανομής του πλούτου και τις «αξίες» του νεοφιλελευθερισμού.
Η μάχη κατά της φτώχιας επιτρέπει κατ’ αυτόν τον τρόπο την ενσωμάτωση των κοινωνικών ζητημάτων στην πολιτική ατζέντα χωρίς να υπάρχει ανάγκη καταπολέμησης της ανισότητας και των δομικών μηχανισμών που την παράγουν. Η εξέλιξη αυτή ήταν μέρος του νεοφιλελεύθερου σχεδίου και αντικείμενο της εργασίας μου ήταν να δείξω ότι ο Φουκώ έχει ένα μερίδιο ευθυνών.
(β' μέρος)
(β' μέρος)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου