H Κλειώ και η δυναμική της ιστορίας ήτοι Κλειωδυναμική

Στην προσπάθειά τους να καταλάβουν τον εαυτό τους και τους άλλους εαυτούς - και ό,τι αυτοί οι εαυτοί συνιστούν ανάλογα με την περίπτωση (κοινωνική τάξη, εθνικότητα, φύλο, κλπ) όπως και τον τρόπο με τον οποίο αντιπαρατίθενται/συμβιώνουν) – σκέφτηκαν διάφορα πράγματα.

Μια από τις πρώτες ιδέες τους ήταν αυτή που παρουσίαζε την ανθρώπινη πορεία μέσα στο χρόνο ως μια σειρά από επαναλαμβανόμενους κύκλους σκοτεινών και χρυσών εποχών. Η ιδέα των επαναλαμβανόμενων κύκλων ανιχνεύεται στα αρχαία χρόνια και έχει πάρει διάφορες μορφές (η πιο ενδιαφέρουσα η θεωρία των μακροκυμάτων του Kontratiev .
 

Την τελευταία δεκαετία έσκασε μύτη η Κλειωδυναμική (από την Κλειώ, τη μούσα της ιστορίας). Η Κλειωδυναμική είναι η προσέγγιση που ακολουθεί ο Peter Turchin (PT) (οι αρχές της Κλειωδυναμικής πρωτοαναπτύχθηκαν από τον ΡΤ σε συνεργασία με τους Sergey Nefedov του Ινστιτούτου Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αικατερίνμπουργκ και Andrey Korotayev του πανεπιστημίου της Μόσχας – για περισσότερα βλέπε εδώ).

Η Κλειωδυναμική βασίζεται σε κλασικές μεθόδους των φυσικών επιστημών και πιο συγκεκριμένα στη μαθηματική αναπαράσταση (modeling) των ιστορικών φαινομένων. O PT μελέτησε την αμερικανική ιστορία και παρατήρησε τρεις κορυφώσεις της πολιτικής αστάθειας - κάθε 50 περίπου χρόνια (Εικόνα):

(α) το 1870 λίγο μετά τον αμερικανικο εμφύλιο (1861-65) όταν κορυφώνεται το κύμα αστικής βίας που τροφοδοτούνταν από φυλετικά και ταξικά προβλήματα

(β) το 1920 με τις φυλετικές εξεγέρσεις, τις μεγάλες απεργίες και τη φοβία των μικρομεσαίων στρωμάτων ότι η προλεταριακή επανάσταση είναι προ των πυλών

 (γ) το 1970 με τις φοιτητικές διαδηλώσεις/καταλήψεις, τις πολιτικές δολοφονίες και την τρομοκρατία

Και προβλέπει νέα κορύφωση το 2020, ελπίζοντας να έχει την ίδια ένταση που είχε η κορύφωση του 1970 και όχι αυτή του 1870.

Ο ΡΤ και οι συνάδελφοί του επιμένουν ότι έφτασε η ώρα να ξαναδούμε του γενικούς νόμους ιστορικής εξέλιξης. Μπορούμε, πλέον, να τους ελέγξουμε με τα σύγχρονα υπολογιστικά εργαλεία που μπορούν να προσομοιώσουν τις αλληλεπιδράσεις εκατομμυρίων ατόμων συγχρόνως, να αναλύσουμε τα αποτελέσματα και να τα αποθηκεύσουμε, δημιουργώντας βάσεις δεδομένων με επεξεργασμένο ιστορικό υλικό. Καλούν τους ιστορικούς να εγκαταλείψουν το συνήθειο του αναγωγισμού (μελέτη του μερικού και γενίκευση των συμπερασμάτων που εξάγονται στο ολικό/γενικό).

Για τον ΡΤ το καινούργιο που φέρνει η Κλειωδυναμική δεν είναι η αναζήτηση προτύπων. Αυτό το έχουν κάνει και μάλιστα καλά οι ιστορικοί που έχουν βρεί συσχετίσεις μεταξύ πολιτικής αστάθειας και πολιτικών, οικονομικών και δημογραφικών μεταβλητών.

Το καινούργιο έχει να κάνει με την κλίμακα χρόνου - ο ΡΤ και η ομάδα του έχουν συλλέξει ιστορικά δεδομένα που διατρέχουν αρκετούς αιώνες ή ακόμη και χιλιετίες – και τη μαθηματική ανάλυση των τρόπων με τους οποίους αλληλεπιδρούν οι μεταβλητές.

Στην ανάλυσή τους οι βασικές μεταβλητές είναι:

Αριθμός πληθυσμού, κοινωνική διαστρωμάτωση, κρατική ισχύς και πολιτική αστάθεια.

Κάθε μεταβλητή μετριέται με διάφορους τρόπους: π.χ., η κοινωνική διαστρωμάτωση μετριεται με το εισόδημα, την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, το προσδόκιμο ζωής και άλλα δεδομένα που θεωρείται ότι υποδεικνύουν το επίπεδο ποιότητας ζωής.

Η ανάλυση έδειξε ότι η πολιτική αστάθεια εμφανίζει δυο τάσεις: Η πρώτη (την οποία ονομάζουν κοσμικό κύκλο) εκτείνεται σε μια περίοδο 2 ή 3 αιώνων. Ξεκινάει με μια σχετικά εξισωτική κοινωνία στην οποία προσφορά και ζήτηση εργασίας είναι εξισορροπημένες. Με τα χρόνια ο πληθυσμός αυξάνεται, η ζήτηση εργασίας υπερβαίνει την προσφορά, δημιουργούνται ελίτ και το επίπεδο ζωής των λαϊκών στρωμάτων πέφτει. Σε κάποιο σημείο, η κοινωνία είναι υπερφορτωμένη από ελίτ (κατά μια έννοια παύουν να είναι ελίτ) οι οποίες αρχίζουν να ανταγωνίζονται για την εξουσία. Προκύπτει πολιτική αστάθεια η οποία οδηγεί σε κατάρρευση και ο κύκλος ξεκινάει από την αρχή.


Η δεύτερη τάση εμφανίζεται μέσα στο χρονικό διάστημα της πρώτης και διαρκεί 50 χρόνια (βλέπε παραπάνω εικόνα). Ο ΡΤ τον αποκαλεί κύκλο του πατέρα και του γιου: ο πατέρας αντιδρά βίαια στην κοινωνική αδικία ενώ ο γιος ζει και μεγαλώνει μέσα το μίζερο σκηνικό που δημιούργησε η σύγκρουση απέχωντας από την πολιτική σκηνή έως ότου γίνει πατέρας και αντιδράσει … και … πάει λέγοντας. Ο ΡΤ συσχετίζει αυτόν τον κύκλο με μια φωτιά στο ξεραμένο δάσος που ανάβει και εξαπλώνεται έως ότου συναντήσει ποώδη βλάστηση και σβήσει…

Οι δυο αυτοί αλληλεπιδρώντες κύκλοι, υποστηρίζει ο ΡΤ, περιγράφουν την πολιτική αστάθεια πολύ καλά από τον 5ο πΧ αιώνα και δώθε. Εξηγούν την απότομη μετάβαση από τη ρωμαϊκή δημοκρατία στην αυτοκρατορία τον 1ο αιώνα πΧ. Βλέπει επίσης τις ίδιες τάσεις στην αρχαία Αίγυπτο, την Κίνα και τη Ρωσία και υποστηρίζει ότι εξηγούν τις πρόσφατες ταραχές στην Αίγυπτο του Μουμπάρακ (τω καιρώ εκείνω, η οικονομία της Αιγύπτου ήταν σε ανάπτυξη και τα ποσοστά φτώχειας ήταν από τα χαμηλότερα στον αναπτυσσόμενο κόσμο, περίμενε δηλαδή κανείς πολιτική σταθερότητα. Την προηγούμενη δεκαετία όμως η χώρα είδε να τετραπλασιάζεται ο αριθμός των πανεπιστημιακών αποφοίτων χωρίς προοπτικές – ένα χαρακτηριστικό υπερπαραγωγής ελίτ και, κατά τον ΡΤ, αρχή φασαριών.

Ο ΡΤ εφάρμοσε την προσέγγιση αυτή και σε άλλα ιστορικά παζλ, όπως αυτό της θρησκείας. Τα μοντέλα που προτείνονται είναι αρκετά. Ένα από αυτά μας λέει ότι ήταν το αποτέλεσμα μιας γραμμικής «φώτισης» των μη πιστών. Ένα άλλο μας λέει ότι αναπτύχθηκε εκθετικά σα μεταδοτική ασθένεια καθώς μη πιστοί έρχονταν συνεχώς σε επαφή με πιστούς. Χρησιμοποιώντας πλήθος ανεξάρτητων προσεγγιστικών μεταβλητών χαρτογράφησε τη μεταστροφή του μεσαιωνικού Ιράν και της Ισπανίας στο Ισλάμ και βρήκε ότι συμφωνεί πολύ καλά με το μολυσματικό μοντέλο.

Η μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί και για την εκτίμηση των κλιματικών αλλαγών στις μετακινήσεις πληθυσμών και στα προκαλούμενα προσφυγικά κύματα, στις νέες συμμαχίες και στις επικείμενες συγκρούσεις. Όπως ήταν φυσικό, οι περισσότεροι επαγγελματίες ακαδημαϊκοί ιστορικοί είδαν την ιδέα του ΡΤ με μεγάλο σκεπτικισμό. Πώς είναι δυνατόν να ένα περίπλοκο μίγμα τυχαίων περιστατικών και ανθρώπινων αδυναμιών και ιδιορρυθμιών να αναπαρασταθεί μαθηματικά; Πως μπορεί αυτή η άβυσσος να εγκλωβιστεί σε έναν αριθμό παραμέτρων και μέσω αυτών να προβλεφθεί η επόμενη ιστορική φάση;


«Μετά από έναν αιώνα γεμάτο περισπούδαστη θεωρία – από το μαρξισμό και τον κοινωνικό δαρβινισμό στο στρουκτουραλισμό και το μεταμοντερνισμό – οι περισσότεροι ιστορικοί έχουν εγκαταλείψει την πίστη σε γενικούς νόμους. Δεν ψάχνουμε πλέον για μεγάλα σχέδια και διαλεκτικές αλλά επικεντρώνουμε στο ειδικό, στο ιδιαίτερο και καμιά φορά και στο μικροσκοπικό. Και όχι γιατί πιστεύουμε ότι μπορούμε να δούμε το σύμπαν σε έναν κόκκο άμμου αλλά γιατί έχουμε αναπτύξει μιαν αυξημένη ευαισθησία απέναντι στις ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν κοινωνίες, κουλτούρες και υποκουλτούρες κλπ», γράφει ο ιστορικός του πολιτισμού Robert Darnton

Οι περισσότεροι ιστορικοί πιστεύουν ότι φαινόμενα όπως η πολιτική αστάθεια μπορούν να κατανοηθούν μέσα από ακριβείς αφηγήσεις των γεγονότων – πάντα ελέγχοντας για τάσεις και κανονικότητες αλλά χωρίς να ξεχνάμε ότι κάθε ιστορικό γεγονός συμβαίνει σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο.

«Δεν έχουμε επαρκή γνώση για να ταυτοποιήσουμε ιστορικούς κύκλους που να έχουν κάποιο νόημα», επισημαίνει ο ιστορικός Daniel Szechi.

Πολύ πιο προσεκτικός στην κριτική του ο Jack Goldstone  διευθυντής του Κέντρου για την Παγκόσμια Πολιτική  στο George Mason University και μέλος της Political Instability Task Force που χρηματοδοτείται από την CIA για να κάνει προβλέψεις πολιτικών γεγονότων εκτός ΗΠΑ.

Θεωρεί ότι η Κλειωδυναμική μπορεί να δώσει εξαιρετικά αποτελέσματα για ιστορικά γεγονότα ειδικού τύπου. Π.χ., στη χαρτογράφηση της συχνότητας ενός γεγονότος ως προς το μέγεθος του (απώλειες σε μια μάχη ή σε φυσικές καταστροφές, χρόνια ανοικοδόμησης ενός κράτους) φαίνεται ξεκάθαρα ότι η μεγάλη συχνότητα συσχετίζεται πολύ καλά με μικρά μεγέθη και τούμπαλιν – είναι γεγονότα που ακολουθούν μια συγκεκριμένη μαθηματική σχέση. Αλλά όταν πρόκειται για γεγονότα όπως η Βιομηχανική Επανάσταση ή ζωή και το έργο ενός συγκεκριμένου ατόμου (π.χ., του Αλέξη Τσίπρα), η συμβατική ιστορική προσέγγιση της συγκρότησης μιας επαρκούς αφήγησης με βάση τα στοιχεία φαίνεται να είναι αποδοτικότερη.

Έτσι, σύμφωνα με τους υπολογισμούς της υπηρεσίας του η Αίγυπτος θα βιώσει για μερικά ακόμη χρόνια τις συνέπειες της σύγκρουσης ριζοσπαστών και μετριοπαθών, άλλα 5-10 χρόνια θα της πάρει η ανασυγκρότηση και μετά θα εισέλθει σε περίοδο σταθερότητας.

Για τους ιστορικούς όμως αυτά τα επιχειρήματα είναι παρακινδυνευμένα. Ο λόγος γι’ αυτό είναι η μεγάλη ετερογένεια της ιστορικής πληροφορίας. Τα καταγεγραμμένα στοιχεία μπορεί να διατηρηθούν αλλά και να καταστραφούν: κατά τη διάρκεια του ιρλανδικού εμφυλίου το 1922 μια μεγάλη φωτιά στην περιοχή του κοινοβουλίου κατέστρεψε όλα τα στοιχεία για την μεσαιωνική Ιρλανδία. Ακόμη πιο σημαντικό πρόβλημα, υποστηρίζουν οι ιστορικοί, είναι η τάση της γνώσης να συσσωρεύεται γύρω από πολύ συγκεκριμένες περιοχές έρευνας. Έτσι, αν και είναι δυνατή η ακριβής εκτίμηση της τιμής του σιταριού σε μερικές πόλεις της νότιας Αγγλίας κατά το μεσαίωνα, δεν είναι δυνατή η εκτίμηση του τρόπου με τον οποίο ο μέσος άνθρωπος κατάφερνε και τα έβγαζε πέρα.

Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι αν γίνει η απαραίτητη δουλειά μπορούν να γεμίσουν πολλές ιστορικές τρύπες. Χρειάζεται ομαδική εργασία ιστορικών, αρχαιολόγων, θεολόγων, κοινωνιολόγων, ανθρωπολόγων και … νευροεπιστημόνων και αρκετές δεκαετίες για να γεμίσουν τα κενά. Έτσι θα δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων που θα λειτουργεί συμπληρωματικά με το modeling του PT.

Με αυτόν τον τρόπο, η κυβέρνηση των ΗΠΑ θα μπορεί θα ασκήσει πολιτικές πρόληψης εναντιον της βίας (όπως εάν επρόκειτο για ξέσπασμα επιδημίας) και να αντιμετωπίζει τα όποια προβλήματα πριν αυτά προκύψουν με ανελέητο τρόπο – π.χ., να δημιουργήσει περισσότερες θέσεις εργασίας για τους απόφοιτους και να μειώσει την ανισότητα.

Από την άλλη, υπάρχει η άποψη ότι οι εξεγέρσεις και η γενικότερη αστάθεια είναι η καλύτερη θεραπευτική συνταγή για τις κοινωνικές εντάσεις. Οι ελίτ αναγκάζονται να παραχωρήσουν ξανά μέρος της εξουσίας στις μάζες για να βοηθήσουν στην αποκατάσταση της τάξης μετά από μια περίοδο αστάθειας.

Δεν χρειάζεται να φοβόμαστε τις εξεγέρσεις. Έχουν και αυτές την αξία τους για τη διατήρηση του συστήματος.

Κι αν πάει κάτι στραβά;

«Μην ανυσηχείται», λένε τα παιδιά από την Political Instability Task Force και τα άλλα κοινοφελή ιδρύματα, «γι’ αυτό είμαστε εμείς εδώ»