ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ

O Niall Ferguson (NL) είναι ένας ιστορικός ποπ-σταρ.

Σχεδόν με κάθε του βιβλίο, κατορθώνει και κάνει φασαρία. Πιο πρόσφατο κατόρθωμα του, οι δηλώσεις του για τον Κέυνς και την περίφημη δήλωση του τελευταίου ότι «μακροπρόθεσμα θα είμαστε όλοι νεκροί».

 Ο NL την απέδωσε σε μια γενικότερη αδιαφορία του Κέυνς για το μέλλον, αδιαφορία που οφειλόταν στη ατεκνία του και την ομοφυλοφιλία του. Σήκωσε θύελλα διαματυριών και ζήτησε συγνώμη.

Τη δουλειά του, πάντως, την είχε κάνει.

Στην ουσία, όμως, δεν εξέφραζε την άποψη αυτή για πρώτη φορά. Ήδη στο πρώτο βιβλίο “Paper and Iron” και σε ένα άρθρο στον Spectator είχε υποστηρίξει ότι η αρνητική στάση του Κέυνς στη «Συνθήκη των Βερσαλλιών» οφειλόταν στη γερμανοφιλία του και ακόμη πιο πολύ στην ερωτική έλξη που αισθανόταν για τον γερμανό τραπεζίτη Καρλ Μέλχιορ.


Αν και διαφωνώ στην τελική ανάγνωση/ερμηνεία που κάνει, παίρνω τα βιβλία του γιατί είναι πλούσια σε πραγματολγικό υλικό και γιατί η μεθοδολογία της εικονικής ή αντίστροφης ιστορίας (counterfactual history) (δηλ., η ιστορία what if) που ακολουθεί είναι πραγματικά διασκεδαστική.

Το τελευταίο βιβλίο του που διάβασα είναι το «Πολιτισμός» (Παπαδόπουλος, 2012. Στα ελληνικά κυκλοφορούν ακόμη 5 βιβλία του) που έγραψε αμέσως μετά την εκδήλωση της καπιταλιστικής κρίσης. Το τελευταίο του βιβλίο (θα κυκλοφορήσει το 2014) είναι μια αγιογραφία του Χένρυ Κίσινγκερ. Το προεξοφλώ ότι θα είναι αγιογραφία, βασιζόμενος στα πολλά θετικά σχόλια που έχει δημοσιεύσει κατά καιρούς για τον αμερικανό ακαδημαϊκό και πολιτικό.

Το βιβλίο είναι ενδιαφέρον αφού προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα αν η παρακμή κι η πτώση είναι η μοίρα που διαγράφεται για το δυτικό πολιτισμό.

Ο δυτικός πολιτισμός ήκμασε, παρήκμασε και κατέρρευσε άλλη μια φορά στο παρελθόν. Μας το θυμίζουν τα διασκορπισμένα ρωμαϊκά ερείπια. Επανεμφανίζεται με δειλά στο ιστορικό προσκήνιο μετά το 1500 μΧ και με αδυσώπητο δυναμισμό με τη βιομηχανική επανάσταση.

Γιατί;

Ήταν κάποια ασαφής πολιτισμική διαφορά όπως υπαινίσσονταν ο Βέμπερ (η προτεσταντική ηθική); Ήταν η αυτόνομη πνευματική έρευνα; Η επιστημονική μέθοδος επαλήθευσης; Ο εξορθολογισμός και η διάδοση της έρευνας;

Πιθανόν, απαντά ο NL. Αλλά, ο καταλύτης ήταν οι θεσμοί; Επισημαίνει έξι συμπλέγματα θεσμών (τα οποία μάλιστα τα ονομάζει killer apps - χωρίς πειστική επιχειρηματολογία και μάλλον για να ψαρώσει τους αναγνώστες του):

[1] Ανταγωνισμός

[2] Επιστήμη

[3] Δικαιώματα ιδιοκτησίας

[4] Ιατρική

[5] Καταναλωτική κοινωνία

[6] Εργασιακή ηθική

Κάθε θεσμός είναι και ένα κεφάλαιο του βιβλίου.

Και μέσα από τους θεσμούς, ο συγγραφέας διατρέχει την ιστορία των τελευταίων 500 χρόνων, άλλοτε με επιτυχία (στο πραγματολογικό μέρος) κι άλλοτε εκνευρίζοντας τον αναγνώστη με τη μονομέρεια του (στο αναλυτικό μέρος) και την εμμονή του να κολακεύει τον (αγγλοσάξονα) αναγνώστη. Δε χρειάζεται να είναι κανείς ιστορικός για να έχει ενστάσεις σε διάφορα θέματα – πχ για τη θέση του ότι ο αθεϊσμός γεννήθηκε στη Δύση τα χρόνια αυτά, ενώ κι ο μέσος αναγνώστης γνωρίζει την αθεϊστική παράδοση του Βουδισμού και του Ινδουισμού. Ή, τις αφελείς του κρίσεις για τη μαρξιστική θεωρία (αν και χρωστάει πολλά (το καταλαβαίνει άραγε;) στην μαρξιστική θεώρηση για τη διαμόρφωση της ιστορίας από απρόσωπες δυνάμεις/παράγοντες) Ή, ακόμη, για τους λόγους στους οποίους καταλογίζει την πτώση των σοσιαλιστικών καθεστώτων. Ειδικά το απόσπασμα που γράφει για τις προσωπικότητες των Μαρξ και Ένγκελς, είναι απολαυστικό – και καλό είναι να ενταχθεί στο οπλοστάσιο του τρέχοντος ντόπιου αντικομμουνισμού (σ. 241):

«[…] Ο ίδιος ο Μαρξ ήταν ένα απεχθές άτομο. Ο ατημέλητος αυτός τρακαδόρος, αυτός ο άγριος λογομάχος, καυχιόταν περιχαρής ότι η σύζυγός τους ήταν βαρόνη, αλλά αυτό δεν τον εμπόδισε να κάνει ένα νόθο παιδί με την υπηρέτριά τους. Στη μοναδική περίπτωση που έκανε αίτηση πρόσληψης (ως σιδηροδρομικός υπάλληλος), απορρίφθηκε επειδή ο γραφικός του χαρακτήρας ήταν απαίσιος. Προσπάθησε να παίξει στο χρηματιστήριο, αλλά δεν ήξερε τι του γινόταν. Έτσι, κατά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του εξαρτιόταν από τις ελεημοσύνες του Ένγκελς, για τον οποίο ο σοσιαλισμός ήταν ένα χόμπι, όπως το κυνήγι της αλεπούς και των γυναικών. Τις εργάσιμες ώρες, ο Ενγκελς διηύθυνε ένα από τα βαμβακουργεία του πατέρα του στο Μάντσεστερ. Ποτέ άλλοτε άνθρωπος δεν δάγκωσε το χέρι που τον τάιζε με μεγαλύτερη απόλαυση από εκείνη που ένιωσε ο Μαρξ δαγκώνοντας το χέρι του βασιλιά του βαμβακιού […]»

Ο NL είναι ένας στυλίστας συντηρητικός συγγραφέας που τιμάει την κοινωνική του τάξη, τα πανεπιστήμια που του δίνουν δουλειά (και τα οποία ταυτίζονται απόλυτα με την κοινωνική αυτή τάξη) και τις παρέες του (Κίσινγκερ, Σάμιουελ Χάντιγκτον), στη γενικότερη κοσμοθεώρηση των οποίων και εντάσσεται.

Η δύση θα σωθεί από την κατάρρευση μόνο αν αλλάξει θεσμούς. Μόνο αν οι θεσμοί της γίνουν λιγότερο πολύπλοκοι, πιο αυστηροί, αν το κράτος υπάρχει μόνο για να τιμωρεί τα άτομα - απατεώνες αλλά από κει και πέρα να μην ανακατεύεται στις δουλειές – με το να φορολογεί και να δαπανάει για να θρέψει τους τεμπέληδες, ας πούμε. 

Έτσι μόνο θα μπορέσει να αντισταθεί στον κίτρινο γίγαντα που ανυπομονεί να επανέλθει στην ιστορική πρωτοκαθεδρία (βλ διάγραμμα)

ΥΓ. Η κυκλική θεώρηση της ιστορίας, δεν είναι καινούργιο φρούτο. Κρατάει από τον Πολύβιο, συνεχίζεται με τον Μακιαβέλι και τον Μοντεσκιέ, τη συναντάμε στους θεωρητικούς του νεοκομφουκιανισμού του 8-9ου αιώνα, στον αραβικό κόσμο με τον ιστορικό Ιμπν Χαλντούν, στον Τζιανμπατιστα Βίκο, και, υπό μία μορφή, ακόμη και στο Μέγα Γκουρού των καπιταλιστών, τον Ανταμ Σμιθ (στον «Πλούτο των Εθνών», θεωρούσε ότι η οικονομική μεγέθυνση – η αφθονία όπως την αποκαλούσε – δίνει τελικά τη θέση της στην στατική κατάσταση. 

Η πιο γνωστή (και αρεστή σε πολλούς έλληνες διανοούμενους) κυκλική θέωρηση είναι αυτή του Όσβαλντ Σπένγκλερ, που έγραψε στην «Παρακμή της Δύσης» (1918-1922) ότι ο 19ος αιώνας ήταν ο χειμώνας της Δύσης, η νίκη του υλισμού και του σκεπτικισμού, του κοινοβουλευτισμού και του χρήματος.

Για την εποχή του, έγραφε, ότι είναι μια φάση της ζωής του τεχνικού πολιτισμού στην οποία οι παγιωμένες μορφές ζωής, αντικαθίστανται από την προσωπική γοητεία των ατόμων. Το 2000, συνέχιζε, η Δύση θα είναι όμοια με τη Ρώμη του Σύλλα , την Αίγυπτο της 18ης δυναστείας, και την Κίνα της εποχής της ένωσης των ομοσπονδιακών κρατών σε αυτοκρατορία.

Κατά την αναγάγνωσή του, αυτό σημαίνει μια εποχή παγκοσμίων και εμφυλίων πολέμων και ότι γύρω στο 2060 η Δύση, αν δεν καταστραφεί από εξωτερικούς εχθρούς, θα ενωθεί κάτω από την προσωπική κυριαρχία ενός Καίσαρα. Και, υποθέτω, ονειρευόταν αυτόν το Καίσαρα, Γερμανό.

Κατά τη λιγότερο δογματική, Άγγλος εμπειριστής άλλωστε, ερμηνεία του Άρνολντ Τόινμπι («Η Μελέτη της Ιστορίας» (1936-1954), η ιστορία αποτελείται από έναν κύκλο πρόκλησης, αντίδρασης από δημιουργικές μειονότητες και κατόπιν παρακμής – πολιτισμικής αυτοκτονίας – όταν οι ηγέτες δεν μπορούν να ανταποκρίνονται με αρκετή δημιουργικότητα στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν.

Υπάρχουν κι άλλοι τέτοιοι θεωρητικοι της ανόδου/παρακμής, όρεξη να έχει κανείς για ψάξιμο. Κατά τη γνώμη μου, η πιο ενδιαφέρουσα είναι διατυπωμένη από έναν βιογεωγράφο, τον γνωστό Τζάρεντ Ντάιαμοντ στο βιβλίο του «Κατάρρευση» (στα ελληνικά Κάτοπτρο 2006).

Εκεί, βασιζόμενος στον πολιτισμό των Μάγια οι οποίοι έπεσαν σε μια κλασική μαλθουσιανή παγίδα, καθώς ο πληθυσμός τους ξεπέρασε το μέγεθος που μπορούσε να συντηρήσει το μη αποδοτικό σύστημα παραγωγής τους. Έτσι, περισσότερος πληθυσμός σήμαινε περισσότερη καλλιέργεια, κατά συνέπεια περισσότερη εκχέρσωση, διάβρωση, ξηρασία και εξάντληση εδάφους. Και πόλεμο για τον έλεγχο των λιγότερων πόρων. Και, τελικά, κατάρρευση.

Για τον Ντάιαμοντ, μπορούμε να την πατήσουμε σαν τους Μάγια.

Η περιβαλλοντική αυτοκτονία είναι μια αργή και παρατεταμένη διεργασία. Οι ηγέτες σχεδόν κάθε κοινωνίας, έχουν ελάχιστα κίνητρα να αντιμετωπίσουν προβλήματα που είναι απίθανο να εμφανιστούν μετά από 100 ή και περισσότερα χρόνια. Αυτό φαίνεται στις συνόδους για την κλιματική αλλαγή όπου περισσεύουν οι εκκλήσεις για τη διάσωση του πλανήτη αλλά, δυστυχώς, δεν αρκούν για να ξεπερστούν οι συγκρούσεις για την κατανομή του οικονομικού προϊόντος μεταξύ πλούσιων και φτωχών.

Είναι σίγουρο ότι λατρεύουμε τα εγγόνια μας.

Αλλά, σπανίως σκεφτόμαστε τα τρισέγγονά μας.